Prof. Dr. Fejzulla Berisha

Një ditë që ndryshoi historinë e Universitetit dhe Kosovës

Më 1 tetor 1997, kodra e Velanisë në Prishtinë, ku ndodhej Rektorati i Universitetit të Prishtinës, u shndërrua në arenën e një akti historik guximi dhe qëndrese. Mijëra studentë, të udhëhequr nga Muhamet Mavraj, Bujar Dugolli, Driton Lajqi dhe pjesëmarrës të tjerë të Unionit të Pavarur të Studentëve, marshuan me libra në duar, shirita të bardhë në krahë dhe flamuj mbi supe, duke kërkuar rikthimin në auditorët e pushtuara dhunshëm nga regjimi serb.

Ky marshim nuk ishte thjesht një kërkesë për arsimin; ai përfaqësonte qëndresën qytetare dhe kërkesën e shqiptarëve për vetëvendosje dhe liri, në një kohë kur universiteti dhe shoqëria kosovare ishin nën presion të jashtëzakonshëm.

Rektori Ejup Statovci luajti një rol kyç si lidhëse mes administratës dhe studentëve, duke mbështetur veprimtarinë e Unionit të Pavarur të Studentëve dhe duke qëndruar pranë rinisë që sfidoi pushtimin.

Konteksti i viteve ’90: Universiteti si front rezistence

Pas shfuqizimit të autonomisë së Kosovës në vitin 1989, universiteti i Prishtinës u vendos nën kontroll të drejtpërdrejtë të Beogradit. Auditorët u mbyllën, mësimi u zhvillua në bodrume dhe shtëpi private, dhe mijëra studentë dhe profesorë u përjashtuan për arsye politike.

Kodra e Velanisë nuk ishte thjesht një ndërtesë; ajo u bë simbol i pushtimit, por edhe pikënisje e rezistencës. Në këtë hapësirë, Rektori Statovci, së bashku me udhëheqësit e Unionit të Pavarur të Studentëve, organizoi mënyra për të mbajtur shpresën gjallë: duke krijuar auditori, duke koordinuar protesta paqësore dhe duke ofruar mbështetje morale dhe logjistike për studentët.

Union i Pavarur i Studentëve: motor i organizimit

Muhamet Mavraj, Bujar Dugolli, Driton Lajqi dhe bashkëpunëtorët e tyre ishin shtylla të Unionit të Pavarur të Studentëve, duke mobilizuar brezin e ri drejt një rezistence të strukturuar dhe paqësore. Ata siguruan që marshimi të kishte përmbajtje simbolike dhe të qartë: libra në duar për dijen, shirita të bardhë për paqen dhe flamuj kombëtarë për identitetin.

Ky bashkim i udhëheqësve studentorë dhe administratës krijoi një model të rezistencës së organizuar akademike, i cili demonstroi se universiteti nuk është vetëm qendër dijesh, por edhe qendër të shpirtit qytetar dhe kombëtar.

Marshimi i 1 tetorit: guxim dhe sakrificë

Studentët marshuan drejt qendrës së Prishtinës, duke mbajtur pankarta me mesazhe të fuqishme:

-“Duam të kthehemi në Universitetin tonë”

-“Arsimi është e drejtë, jo privilegj”

-“Kosova është e jona”

Milicia serbe reagoi me dhunë brutale: shkopinj gome, gaz lotsjellës, arrestime dhe keqtrajtime. Dhjetëra studentë u plagosën ose u mbajtën në paraburgim, ndër ta:

-Shkëlzen Maliqi, i plagosur rëndë në kokë

-Besim Maloku dhe Avni Dervishi, të tërhequr zvarrë nga policia

-Iliriana Tahiri dhe Arbëresha Gashi, të keqtrajtuara nga milicia

-Burim Voca, Liridon Latifi, Mentor Çerkini dhe Dardan Gashi, mbajtur në paraburgim dhe torturuar

Profesorët që u solidarizuan, si Fehmi Agani dhe Eqrem Kryeziu, gjithashtu u sulmuan dhe u kërcënuan, ndërsa shumë të tjerë u thirrën në polici për të “dhënë llogari”.

Rektori Ejup Statovci, duke qëndruar pranë studentëve dhe mbështetur Unionin e Pavarur të Studentëve, u bë simbol i vendosmërisë dhe integritetit akademik.

Reagimet ndërkombëtare dhe dimensioni juridiko-politik

Dhuna ndaj studentëve nxiti reagime të forta ndërkombëtare. Human Rights Watch dhe Amnesty International raportuan për plagosjet dhe arrestimet, duke dënuar përdorimin e forcës ndaj studentëve paqësorë. Gazetat ndërkombëtare theksuan guximin e rinisë kosovare, ndërsa diplomacia amerikane dhe evropiane paralajmëroi se dhuna do të thellonte krizën dhe mund të çonte drejt ndërhyrjes ndërkombëtare.

Ky marshim nuk ishte vetëm protestë; ai shënoi afirmimin e të drejtës për vetëvendosje dhe autonomi universitare, sipas Nenit 1 të Kartës së OKB-së dhe Paktit Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike. Arrestimi i mëvonshëm i Rektorit Statovci ngriti pyetje serioze mbi respektimin e ligjit dhe autonominë akademike, duke treguar nevojën për një kornizë ligjore që mbrojë institucionet dhe të drejtat qytetare.

Nga rezistenca paqësore tek liria

Marshimi i 1 tetorit ndezi zjarrin e rezistencës gjithëpopullore. Shumë nga studentët e asaj dite më vonë iu bashkuan Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, duke treguar se rruga nga rezistenca paqësore tek ajo e armatosur ishte e pandalshme. Rektori Statovci dhe administrata qëndruan pranë tyre, duke forcuar traditën e mobilizimit qytetar dhe solidaritetit akademik.

Mesazh për sot: Trashëgimia e guximit

Pas 28 vjetësh, kujtimi i 1 tetorit mbetet simbol i guximit të rinisë dhe fuqisë së dijes përballë dhunës. Roli i Rektorit Ejup Statovci dhe veprimtarët e Unionit të Pavarur të Studentëve, përfshirë Muhamet Mavraj, Bujar Dugolli dhe Driton Lajqi, na kujton se rinia e vendosur dhe solidariteti mund të sfidojnë çdo pushtim dhe dhunë.

1 tetori 1997 nuk është vetëm një datë historike; është një mesazh i përjetshëm: liria fitohet me guxim, sakrificë dhe qëndresë të pandërprerë, dhe universiteti mbetet një qendër të dijes, qytetarisë dhe identitetit kombëtar.