Rexhep Isufi

Letërsia shqipe e Kosovës gjatë dekadave të fundit të shekullit XX u zhvillua në një hapësirë të tensionuar ndërmjet identitetit kombëtar dhe dhunës politike. Përballë censurës dhe përndjekjeve, shumë shkrimtarë shqiptarë e kthyen artin në formë të rezistencës morale. Një nga zërat më origjinalë në këtë traditë është Avdush Canaj, poeti i cili në veprën e tij ndërthur poezinë, dëshminë dhe ironinë politike.

Poezia “Dokument sekret nga UDB-a e Gjilanit për shkrimtarin Avdush Canaj, drejtuar APJ të Jugosllavisë në Sarajevë, Postës Ushtarake 9084 në Mostar…” paraqitet në formën e një raporti sekret të UDB-së, i drejtuar instancave ushtarake jugosllave në vitin 1982. Në pamje të parë, teksti imiton gjuhën dhe strukturën e dokumenteve shtetërore; por në thelb, ai përmbys kuptimin e tyre, duke i dhënë zë viktimës përmes ironisë dhe artit.

Canaj, përmes kësaj poezie, e shndërron gjuhën e pushtetit në mjet poetik dhe dokumentin në manifest lirie.

Ky studim synon të analizojë poezinë në tri drejtime kryesore:

Strukturën e saj poetike dhe ironinë formale;

Tematikat e identitetit dhe represionit;

Vlerën e kësaj poezie në traditën e poezisë së angazhuar shqiptare.

Struktura formale dhe ironia e “dokumentit”

Forma e jashtme e poezisë është e pazakontë për traditën shqiptare. Teksti nuk ka vargje të ndara, rimë apo ritëm të rregullt; përkundrazi, ai është proza poetike që ndjek sintaksën e një raporti administrativ. Kjo zgjedhje krijon një efekt ironik: poeti përdor gjuhën e pushtetit për ta demaskuar vetë pushtetin.

Në fillim të tekstit, urdhri “Të keni kujdes” shënon hyrjen e një regjimi kontrolli, sipas konceptit të Michel Foucault mbi “vëzhgimin disiplinues” (Discipline and Punish, 1977). UDB-a përfaqëson syrin shtetëror që vështron dhe ndëshkon çdo mendim të lirë.

Por gjatë leximit, ky ton zyrtar bëhet grotesk dhe absurd: fraza si “Avdush Canaj është gjarpër helmues” apo “Vishet kuqezi” e shndërrojnë raportin në parodi të vetvetes.

Sipas teorisë së ironisë së Linda Hutcheon (A Theory of Parody, 1985), ironia vepron si “parodi e diskursit dominues”. Kështu, Canaj parodizon gjuhën e pushtetit për ta zbuluar si qesharake dhe për ta përmbysur funksionin e saj. Ironia këtu nuk është zbukurim, por strategji mbijetese dhe mjet rezistence.

Identiteti kombëtar si “krim” poetik

Në nivel tematik, poezia e Canajt ekspozon mënyrën se si sistemi totalitar kriminalizon vetë qenien kombëtare shqiptare. Çdo veprim i përmendur në “raport” shërben si provë faji:

“Po t’i hapet zemra e tij, aty brenda është krejt Shqipëria.”

“Shpesh vishet me një xhemper të kuq e setër të zezë. Do të thotë vishet kuqezi.”

“Dëgjon Radio Kukësin.”

Këto vargje e zbulojnë absurditetin e akuzës, sepse përndjekin një njeri jo për krime, por për dashuri dhe kujtesë. Në dritën e teorisë së Paul Ricoeur mbi “kujtesën e përndjekur” (Memory, History, Forgetting, 2004), poeti del si bartës i një kujtese që regjimi kërkon ta fshijë.

Kujtesa dhe identiteti, në këtë rast, janë akte politike.

Përmbyllja “Futeni në ferr dhe shtypjani kokën mirë” ka ngarkesë mitike. Poeti paraqitet si figurë e flijimit, si Krisht i fjalës, që paguan çmimin e së vërtetës. Kështu, dokumenti burokratik shndërrohet në dëshmi të martirizimit poetik.

Poezia si akt rezistence dhe vendi i Canajt në letërsinë shqipe

“Dokument sekret…” është më shumë se një tekst poetik; është akt dëshmie dhe akt qëndrese. Poeti pranon të jetë subjekt i akuzës për të dëshmuar në emër të një populli të tërë.

Në këtë mënyrë, ai vendoset në vijimësi me Ali Podrimjen, Din Mehmetin dhe Azem Shkrelin, por dallon për eksperimentin formal dhe ironinë postmoderne që përdor.

Kjo poezi përfaqëson kalimin e letërsisë kosovare nga poetika e patetizmit drejt poetikës së dokumentit – një formë që bashkon realitetin historik me ndërgjegjen morale.

Ajo shënon një hap të rëndësishëm drejt poezisë bashkëkohore europiane, ku përvoja individuale bëhet pjesë e kujtesës kolektive.

Përfundim

Poezia “Dokument sekret nga UDB-a e Gjilanit…” e Avdush Canajt është një nga dëshmitë më të fuqishme të poezisë së angazhuar shqiptare të periudhës pasjugosllave.

Nëpërmjet ironisë, poeti i jep një kuptim të ri dokumentit: nga mjet shtypjeje, ai bëhet akt poetik i çlirimit shpirtëror.

Canaj arrin të ndërtojë një tekst ku poezia, historia dhe morali bashkohen. Ai e shndërron frikën në art, dhunën në dëshmi dhe heshtjen në zë.

Në planin estetik, kjo poezi dëshmon pjekurinë e një letërsie që ka dalë nga hija e censurës; në planin etik, ajo mbetet monument i kujtesës kolektive së një populli që ka mbijetuar përmes fjalës.

Kështu, “Dokument sekret…” nuk është vetëm një poezi – është një akt i lirisë njerëzore, një dëshmi se edhe në errësirë, fjala poetike mund të jetë dritë.

Bibliografi

Canaj, Avdush. Dokument sekret nga UDB-a e Gjilanit për shkrimtarin Avdush Canaj. (poezi).

Foucault, Michel. Discipline and Punish: The Birth of the Prison. Vintage Books, 1977.

Hutcheon, Linda. A Theory of Parody: The Teachings of Tëentieth-Century Art Forms. Methuen, 1985.

Ricoeur, Paul. Memory, History, Forgetting. University of Chicago Press, 2004.

Kadare, Ismail. Prilli i thyer. Onufri, 1978.

Elsie, Robert. History of Albanian Literature. Centre for Albanian Studies, 2005.