Dervish Salihu (Salih Muçaj), i Lugishtës së Hasit, ështëpadyshim një nga figurat e rëndësishme të Lëvizjës Kombëtare Shqiptare, të pjesës së dytë të shekullit XIX. Duke qenë njeri me autoritet jo vetëm në krahinën e Hasit, por edhe të Rekës e tëMalësisë, ai zgjoi interesimin e krerërve të Lidhjes Shqiptare tëPrizrenit, të cilët në Teqenë e tij gjetën mbështetjen e plotë dhe,krahas themelimit të Degës së Lidhjes për Has, kryetar i së cilës ishte Dervish Salihu, ata aty mbajtën një ka takimet përgatitore tëKuvendit të Madh të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.

Por Dervish Salihu, i cili i takonte tarikatit Kaderi, ndërsa idol të tij kishte Myhlzy Dedjen e Koçanës, që po ashtu prijës fetar dhe atdhetar i shquar i Lëvizjeve Kombëtare Shqiptare të pjesës së dytëtë shek. XIX, ishte edhe një prijes fetar i shquar jo vetëm në Has, por edhe më gjerë, si dhe një njeri me aftësi të jashtëzakonshme mistike dhe krijuese. Bejtet e shumta të lëna si trashëgimi shpirtërore dhe kulturore të Dervish Salihut, në brendinë e tëcilave ngërthehet një botë interesante, vazhdojnë të këndohen edhe sot me shumë pasion. Në Teqenë e tij, e cila gjatë luftës së vitit 1999, u dogj tërësisht nga ushtarët serb, u ligjërua vetëm në gjuhën shqipe.

Shkruan: Dr. Besim Muhadri

Dervish Salihu u lind në vitin 1821 në Lugishtë të Hasit,  në një familje me traditë pune dhe bujarie. Babai i tij,  Fejzë Rrustë Muçaj ishte një njeri punëtor, i cili punoi zejen e bukëpjekësit dhe gjithmonë me nder u mundua të mbante familjen e të rritte fëmijët. Kur ende s’i kishte mbushur pesëmbëdhjetë vjeç, Sali Muçaj u detyrua të linte ujin e ftohtë të Shumrizës, bukurinë mahnitëse të shkëmbinjve të Majës së Gurshllimit,  e ajrin efreskët që vinte nga  Ahishta e Madhe,  por edhe bukuritë mahnitëse të bjeshkëve të Hasit dhe të shkonte më babain e tij, i cili në atë kohë punonte në zejen e bukëpjekësit në Rahovec, kusiguronte ekzistencën e familjes. 

Dervish Salihu (1821-1891)  (Pikturë e Rafet Shehut)

Prirjet e veçanta mistike të Dervish Salihut

Në Rahovec, pranë të atit, Salihu i ri punoi për disa vjet,  por interesimi i tij për dije, kulturë dhe aq më tepër për të njohur thellësitë e misticizmit, ku kishte prirje të veçantë ishin më të theksuara. “Ai ishte i zjarrtë në shpirt. I pajisur me një vitalitet prej malësori dhe me aftësi për gjykime këmbadoras (aty për aty). Sa vie dhe dashurohej deri në admirim në aktivitetin kulturor të dervishëve, të cilët bënin ziqër në teqe. Derisa ata luteshin, poeti i ardhshëm e linte derën  dhe dritaren e furrës hapur dhe i ndiqte me vëmendje.  Ajo melodi ia zgjonte ndjenjat, ia kujtonte Pashtrikun e Hasin e Thatë, ia kujtonte meloditë e hedhura me kavall. Si ashik që ishte, nuk e pengonte rruga që e ndante teqenë nga furra, dhe të ndiqte me kavall lutjet që thuheshin në ziqër. Thuhet se kështu veproi më shumë se dhjetë vjet.  

Rruga e tarikatit dhe takimi me Myhlyz Dedjen

Një ditë prej ditës interesimin dhe aftësitë e Salihut i kuptoi Shejh Jusufi dhe e thirri në teqe. Salihu i ri e kishte ëndërr të hynte dhe të dëgjonte ato ilahi dhe ziqrat që i bënin dervishët. Ishte hera e parë kur ky djalosh po hynte brenda teqesë, kah e cila më shumë se dhjetë vjet kishte përgjuar dhe i kishte ndjekur me kavall lutjet që thuheshin aty.  Shejhu pasi ia dha disa prova, të cilat për shkencë nuk janë të rëndësishme, konstatoi se ka të bëjë me një person me aftësi të pashterrshme krijuese. Më pas e këshilloi të shkojë në Koçanë të Maqedonisë, ku do të merrte dorë për dervish.  Dervishi dhe poeti i ardhshëm, pa humbur shumë kohë, mori rrugën për në Koçanë. Atje, në një rreth krejt të panjohur, e bleu një konak jo larg teqesë së tarikatitit Kaderi, bashkë me të jatin  ndërtuan furrën dhe filluan punën në zejen e bukëpjekësit. Nuk vonoi dhe si ashik që ishte, furrën e bëri si vend takimi të rinisë. U njoh edhe me shumë dervishë dhe ata e sollën para Shejh Myhlyz Dedjes, një shqiptar i dalluar në atë kohë në jetën kulturore dhe fetare në Koçanë dhe rrethinë. Shejh Myhlyz Dedja, djaloshit hasjan i “dha dorë” për dervish duke ia dhuruar shpatën e Imam Hysenit. Sipas urdhërit të Shejh Myhliz Dedjes, Dervishi u kthye në vendlindje për ta përhapur aktivitetin e vet kulturor dhe tarikatin Kaderi”.     

Për Dervish Salihun shejh Myhliz Dedja tani do të jetë mësuesi i dytë, pas mësimeve të para që kishte marrë në Rahovec, ku si autodidakt kishte arritur të mësonte shkrim-leximin në gjuhën turke dhe arabe, punë kjo që dëshmohet edhe nëpër përkthimet e bëra më vonë nga këto gjuhë. Sipas informacioneve që kemi, Dërvish Salihu në vendlindje kthehet rreth vitit 1854, por kësaj radhe jo më si bukëpjekës i zakonshëm, që kthehej dikur për t’u çmallur me vendlindjen, por si Dervish i tarikatit të Kaderive.   

Teqeja e Dervish Salihut – qendër e rëndësishme kulturore, fetare dhe atdhetarie

Me t’u kthyer në Has ai e ndërtoi Teqenë e vet, e cila do të shërbejë si qendër e aktivitetit kulturor e arsimor në trevën e Hasit”. Roli dhe kontributi i Dervish Salihut dhe i Teqesë së tij do të jetë jashtëzakonisht i rëndësishëm, veçmas gjatë kohës së organizimit dhe mbajtjes së Kuvendit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, por edhe pas shuarjes së kësaj Lidhjeje, veçmas gjatë viteve të fundshekullit XIX dhe të fillimit të shekullit XX. Ai ishte kryetar i Degës së Lidhjes së Prizrenit për krahinën e Hasit dhe thuhet se një nga takimet përgatitore të Kuvendit tëpërgjithshëm të Lidhjes Shqiptare të Prizreni ishte mbajtur pikërisht në Teqenë e Dervish Salihut në Lugishtë (Libizhdë) tëHasit.

Duke pasur të qartë synimin e tij jetësor e kombëtar, Dervish Salihu, me zgjuarsinë, oratorinë, por edhe me thjeshtësinë e tij prej njeriu të urtë dhe bamirësi, ishte bërë i dashur për rrethe të gjëra të masave popullore jo vetëm në krahinën e Hasit, por edhe të Malësisë së Gjakovës, Rekës së Keqe etj. Por ai tashmë nuk u takonte vetëm masave shqiptare islame. Atë baraz e dëshironin midis tyre edhe masat shqiptare të krishtere. Vetëm për disa vjet, me energji të pashtershme, e cila dilte nga shtati i tij, përreth vetes bashkoi me qindra ithtarë. Magjike mund të quhet fjala e tij. Teqeja e tij në Lugishte (Libizhdë) të Hasit sa vije e bëhej qendër kulturore e Hasit të Thatë.

Në Teqenë e Dervish Salihut në Lugishtë të Hasit u ligjërua vetëm në gjuhën shqipe

Në tarikatin Kaderi, që e kishte sjellë Dervish Salihu nga Koçana e Maqedonisë dhe nga mësuesi i tij shpirtëror, Myhlyz Dedja, u bashkuan me qindra fshatarë nga të gjitha katundet e Hasit, por edhe nga shumë katunde të Malësisë së Gjakovës, të Deçanit, të Drinisë, të Prizrenit, madje edhe të Drenicës Veriore. Argumentet flasin se në vitet ‘70-‘90 të shekullit XIX, në Teqenë e Dervish Salihut u ligjërua vetëm në gjuhën shqipe”. Ai kishte lidhje të ngushta me atdhetarë të shquar të kohës, ndër tëcilët edhe me Sulejman Vokshin e Sulejman Agë Botushën. Ky i fundit ishte edhe myhyb i Dervish Salihut.

Duke qenë njeri me autoritet dhe me bindje të fuqishme kombëtare, Teqeja e tij ishte shndërruar në një vend të rëndësisë së veçantë jo vetëm për kthimin e besimit dhe të shpresave të humbura të njerëzve të thjeshtë, por edhe për ideologët e Lëvizjeve të rëndësishme kombëtare të asaj kohe. Ai, që nga dita e pranimit, i qëndroi besnik programit të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. 

Dervish Salihu, ka ndërruar jetë në vitin 1891 në Lugishtë të Hasit, duke lënë pas vete, siç shihet, një veprimtari të bujshme kombëtare, kulturore e fetare. Në Teqenë e këtij kolosi të dijes, misticizmit dhe atdhetarisë, asnjëherë nuk u shua aktiviteti dhe fryma e atdhetarisë dhe ajo luajti një rol të rëndësishëm edhe në periudha të tjera të historisë. Dhe kjo fymë atdhetarie u ruajt në saje të ndjekjes së rrugës së vazhdimësisë nga pasardhësit e tij, si Shejh Kadria ( i parë), djali tjetër,  Xhema etj., të cilët do të jenë mjaft aktivë në Kuvendin e Pejës përkrah Bajram Currit e Haxhi Zekës, por edhe të luftëtarëve të tjerë që luftonin për lirinë dhe pavarësinë e atdheut. Prandaj, duke parë rëndësinë e saj në vazhdimësi, ajo ishte cak i goditjeve shkatërruese nga pushtues dhe okupatorë të ndryshëm gjatë luftërave ballkanike dhe në kohën në mes dy luftërave botërore si dhe gjatë luftës së fundit në Kosovë (1998-1999).  

“.  .  .  Ta kam ni zanin se po qet shumë bejte.  .  .  ! Po mos ma qitsh ni kangë ktu (.  .  .  ) nuk t’lshoj.

Dervishi e kuptoi situatën. E shikoi, e matim mirë me sy dhe, pasi kuptoi mirë karakterin e tij, i tha, me një frymë, këto vargje:

            “Hej dynja, dynjaja e shkret’–

            Për mymyn koke igjet,

            Se shka baj s’e di as vet

            Medet ja pir hyrmet ja sheh.  .  . 

               etj.  , etj.

Derisa Dervish Salihu po i thoshte këto vargje, Bajram Curri i qëndronte përpara pa lëvizur. Sa e ka shtyrë frymëzimin, që ia kishte nxitur Curri, Dervish Salihu ngrit kërrutën dhe  e goditioficerin e ri. Bajram Curri nuk reagoi, por vetëm  qeshi, duke e përqafuar miqësisht. Thuhet se nga ky moment ishte bërë myhyb i Dervish Salihut, përkatësisht i djalit të tij, Shejh Kadrisë, i cili po ashtu u shqua me veprimtari patriotike. Sipas gojëdhënave, thuhet se Dervish Salihu ia falë krrutën, më të cilën e goditi, e të cilën Bajram Curri do ta bart me vete deri në fund të jetës së tij, në mars të vitit 1925, ku vritet pabesisht në Shpellë të Dragobisë.

Bejtja e thurur “enkas” për Bajram Currin, mban titullin “Hej dynja, dynjaja e shkretë”. Siç shihet ajo u krijua në një situatë dhe moment të caktuar. Mesazhi i saj është i qartë. Por bejtet e Dervish Salihut janë të shumta, të cilat në vetë ngërthejnë në vete mesazhe dhe një botë interesante të krijuesit të tyre. Ajo është bota e këtij njeriu, i cili kishte lindur për të krijuar. Aftësinë e tij krijuese e kishte vërejtur, siç u tha edhe më lart edhe Shejh Isufi, por edhe Myhlyz Dedja. Ai kishte një talent të rrallë për krijime të tilla. Ashtu sikurse që u thur bejtja në fjalë do të jenë thurur edhe bejtet e tjera, të cilat u interpretuan në teqenë e Dervish Salihut në Lugishtë të Hasit, por edhe në teqe të tjera të Hasit dhe gjetiu. Ato u kënduan në kohën e Dervish Salihut, por si të tilla u ruajtën pothujase në formën e tyre origjinale dhe u kënduan brez pas brezi, qoftë nga pasardhësit e Dervish Salihut, qoftë edhe nga të tjerët, të cilët ato i kënduan dhe i këndojnë nëpër ceremoni fetare dhe gazmende të ndryshme.

Bejtet (ilahitë) e Dervish Salihut dhe thellësia e mendimit mistik

Bejtet e Dervish Salihut u kënduan dhe këndohen edhe sot me shumë pasion, me shumë dashuri dhe përkushtim, ngase në brendinë e tyre ngërthejnë një botë interesante. Ngërthejnë atëbotën mistike të njeriut që diti t’i krijojë ato, atëherë kur ai e ndjeu në shpirtin e tij të madh, të mbushur plot dashuri për njeriun e thjeshtë dhe të padjallëzuar, por edhe atëherë kur ndjeu shqetësim për padrejtësitë që i bëheshin njeriut të thjeshtë e të dashur të Perendisë.

Shpërfaqja e botës mistike të Dervish Salihut në bejtet e tij, janë një botë më vete, ndërsa kuptimi i tyre ndoshta është i vështirë për t’u zbërthyer nga ata që nuk dijnë të përjetojnë atë botë nëpër të cilën diti të ecte dhe të thellohej Dervish Salihu dhe njerëzit e sojit të tij, që mund të lindin shumë rrallë në këtë jetë. Rruga jetësore e mistikut të pakapërcyeshëm, të quajtur Dervish Salihu, ishte një rrugë e gjatë, një rrugë përjetësie.

Bejtet e Dervish Salihut, të cilat janë të shumta, deri më tani janë botuar në libra të ndryshëm. Një nga librat më reprezentativë, në të cilin janë prezentuar disa nga ilahitë (bejtet) e Dervish Salihut është ai i Hajdar Salihut me titull “Poezia e bejtexhinjve”, i botuar në vitin 1987 në edicion të Ndërmarrjes Botuese “Rilindja” të Prishtinës, ku autori i kushton një rëndësi të veçantë veprimtarisë kulturore dhe poetike të këtij atdhetari dhe bejtexhiu të fundshekullit të XIX-të. Por këto krijime, të cilat siç u cek edhe më herët, janë prezentuar edhe në libra të tjerë. ato janë botuar edhe nga pasardhësit e tij në Lugishtë të Hasit, si Shej Salihu dhe Shejh Kadria. Rëndësia e këtyrebotimeve është e karakterit të veçantë, ngase autorët e tyre, duke qenë pasardhësës e autorit të bejteve të thurura këtu e mbi njëqind pesëdhjetë vjet më parë, përveç që janë njohës, ata janëedhe interpretues të mirë mirë të tyre.

Teqeja dhe tyrbja e Devish Salihut gjatë prillit të vitit 1999, u dogj nga forcat ushtarake serbe, e bashkë me të të gjitha dokumentet dhe rekuizitat e tij që ruheshin më shumë gjelozi për më shumë se një shekull.