Shkruan: Ethem Çeku

“Dialogu i hapur dhe i arsyeshëm nuk është vetëm një instrument i politikës demokratike; ai është vetë themeli mbi të cilin ngrihet bashkëjetesa shoqërore.” – Jürgen Habermas

Historia e çështjes shqiptare është një rrugëtim i mundimshëm, i shoqëruar nga sakrifica sublime dhe sprova të shumta, ku shpeshherë mungesa e dialogut të brendshëm dhe përplasjet ndërmjet elitave kanë lënë pasoja të rënda për fatin kombëtar. Në vend që të ndërtohej një kulturë e bashkëbisedimit dhe e përbashkimit strategjik, mospërputhjet politike e bënë lëvizjen shqiptare të brishtë përballë rrethanave rajonale dhe ndërkombëtare.

Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878) ishte momenti i parë i madh i organizimit politik të kombit shqiptar, me synimin e qartë për të mbrojtur tokat dhe për të siguruar autonominë brenda Perandorisë Osmane. Megjithatë, dallimet e brendshme ishin të theksuara: një pjesë e elitës këmbëngulte në programin autonomist dhe mbrojtjen e kufijve etnikë, ndërsa të tjerë mbeteshin të lidhur me interesat e Portës së Lartë ose me kalkulime krahinore. Këto mospërputhje konceptuale sollën gabime politike, të cilat dobësuan kohezionin e Lidhjes. Për më tepër, gjatë kësaj periudhe, tokat shqiptare u pushtuan nga shtetet sllave dhe fiset malazeze, duke u aneksuar Plava, Gucia, Hoti, Gruda, Ulqini e Tivari.

E njëjta situatë u përsërit edhe me Lidhjen e Pejës (1899), e cila gjithashtu kishte për objektiv autonominë e Shqipërisë brenda Perandorisë Osmane. Edhe këtu, fragmentimi i brendshëm dhe presioni i jashtëm penguan realizimin e plotë të programit politik, duke e bërë lëvizjen të mbetej në kuadër të projekteve të papërfunduara.

Kongresi i Manastirit (1908) ishte një moment historik i madh për shqiptarët, sepse dha alfabetin e përbashkët si simbol të identitetit kombëtar dhe kulturor. Megjithatë, ai nuk arriti të shndërrohej menjëherë në një urë për kapërcimin e feudeve politike. Shoqëria shqiptare u gjend ende duke pritur kohë për të kapërcyer dallimet e elitave kulturore dhe politike, të cilat vazhduan ta dobësonin kohezionin e lëvizjes kombëtare. Kryengritjet e vitit 1910 përfshinë Kosovën dhe disa krahina të tjera, duke dëshmuar shpërthimin e pakënaqësisë së gjerë ndaj Perandorisë Osmane, por pa arritur të krijonin një koordinim të plotë kombëtar.

Në vitin 1911, me kryengritjen e Malësisë së Mbishkodrës dhe Memorandumin e Greçës, u shfaq një platformë e qartë politike që artikulonte kërkesa kombëtare. Por edhe këtë herë mungoi harmonizimi mes veriut dhe jugut, dhe veprimi i përbashkët mes kryengritësve e elitës politike. Pavarësisht përpjekjeve të Ismail Qemalit, mundësia për shpalljen e pavarësisë mbeti e parealizuar.

Në prag të vitit 1912, shqiptarët nuk arritën të krijonin një shtab të përbashkët ushtarak e politik për të mbuluar gjithë hapësirën shqiptare. Përçarjet u reflektuan në negociatat me xhonturqit, ndërsa shpallja e pavarësisë në Shkup mbeti një mundësi e humbur. Luftërat Ballkanike sollën pasoja tragjike: spastrime etnike, mbi njëqind mijëra viktima e të shpërngulur, dhe pushtimin e Kosovës nga Serbia.

Konferenca e Londrës (1913) e njohu një Shqipëri të cunguar dhe të sakatosur në aspektin territorial, duke e lënë jashtë saj gjysmën e tokave shqiptare. Kjo plagë historike do të përcaktonte fatin e mëtejshëm të kombit shqiptar.

Në periudhën 1918–1939, Shqipëria e brishtë politike do të përballej me konflikte të ashpra dhe përplasje mes elitave. Rasti më i rëndë ishte ai ndërmjet Ahmet Zogut dhe Hasan Prishtinës, që mishëroi ndarjet e thella mbi vizionin për shtetin dhe të ardhmen e tij. Këto përplasje nuk mbetën vetëm në fushën e debatit politik, por shpeshherë degjeneruan në konfrontime të dhunshme dhe deri në likuidime fizike të kundërshtarëve. Në vend të dialogut të brendshëm, shpeshherë mbizotëroi konfrontimi, duke e bërë të pamundur konsolidimin e institucioneve demokratike dhe të një projekti të përbashkët kombëtar. Ndërkohë, në Evropë edhe vende si Gjermania dhe Franca përjetuan ndasi të thella politike në periudhën mes dy luftërave, por ndryshe nga shqiptarët, ato arritën me kalimin e kohës t’i tejkalojnë përmes institucioneve dhe kulturës së dialogut demokratik.

Fragmentimi i brendshëm u përsërit edhe gjatë Luftës së Parë Botërore dhe sidomos në Luftën e Dytë Botërore, ku shqiptarët shpesh u gjendën të ndarë dhe në përplasje mes veti. Në vitet e revolucioneve politike 1968 dhe 1981, u pa sërish mungesa e dialogut: rinia dhe studentët artikuluan hapur kërkesën për Republikë, ndërsa elita shpesh hezitonte ta ndërmerrte. Në fund të shekullit XX, sakrifica sublime e djemve dhe vajzave të UÇK-së i dha frymë lirisë, por përçarjet e brendshme nuk u shëruan plotësisht.

Sot, Republika e Kosovës, e ndërtuar mbi gjakun dhe sakrificën e brezave dhe me mbështetjen e forcave ndërkombëtare, është përpara një sfide vendimtare: ndërtimit të një kulture politike të dialogut të brendshëm dhe respektimit të rendit republikan. Ata që nuk e respektojnë Republikën, në të vërtetë, nuk e dëshirojnë as të ardhmen e kombit tonë. Vetëm përmes kultivimit të dialogut, respektit dhe ndërgjegjësimit qytetar, mund të sigurohet një e ardhme e qëndrueshme dhe dinjitoze.

Historia e popujve evropianë ofron mësime të vlefshme: gjermanët, francezët, italianët dhe kombet e tjera kanë ditur të tejkalojnë ndasitë e brendshme dhe të ndërtojnë institucione të forta mbi bazën e dialogut dhe respektimit të rendit republikan. Edhe ne, shqiptarët, duhet të mësojmë se pa këtë kulturë politike nuk ka zhvillim, nuk ka shtet të fortë dhe nuk ka të ardhme për kombin tonë.

Nëse historia na ka mësuar diçka, është se pa dialog të brendshëm nuk ka liri të qëndrueshme. Dialogu është fryma e arsyes, virtyti i qytetarisë dhe themeli mbi të cilin ngrihet shteti. Vetëm përmes tij Republika shndërrohet në garanci të së ardhmes dhe mbijetesës së kombit.