FRANÇOIS MAURIAC

Ligjërata e nobelistit të letërsisë, 10 dhjetor 1952

Tema e fundit që duhet prekur nga njeriu i letrave, të cilin po e nderojmë këtu, mendoj, se është vetë ai dhe vepra e tij. Por si do të mund t’i largoja mendimet nga ajo vepër dhe nga ai njeri, nga ato tregime modeste dhe nga ai shkrimtar i thjeshtë frëng, i cili me hirësinë e Akademisë Suedeze e gjen veten papritur të ngarkuar dhe gati të mundur nga një tepri e tillë nderi? Jo, nuk mendoj se është kotësia ajo që më bën të kundroj rrugën e gjatë që më bart nga një fëmijëri e mjegullt deri te vendi që kam zënë sot në mesin tuaj.

Kur zura ta përshkruaja, nuk kam menduar kurrë se kjo botë e vogël e së kaluarës, që gjallon në librat e mi, ky ardha­cak i Francës provinciale, i panjohur për vetë francezët, ku kaloja pushimet shkollore, do të mund ta kapte vëmendjen e lexuesve të huaj. Ne gjithmonë besojmë në veçantinë tonë; harrojmë se librat që na kanë magjepsur, romanet e Xhorxh Eliotit apo të Dikensit, të Tolstojit apo të Dostojevskit, apo të Selma Lagerlöfit, përshkruanin vende shumë të ndryshme nga tonat, qenie njerëzore të një race tjetër dhe të një religjioni tjetër. Por, megjithatë, na kanë pëlqyer vetëm ngaqë kemi njohur veten tonë në to. I tërë njerëzimi zbulohet në fshatarin e vendlindjes sonë. Çdo fshat i botës në horizont i parë përmes syve të fëmijërisë sonë. Dhuntia e romancierit kon­siston pikërisht në aftësinë e tij për ta zbuluar këtë univer­salitet të kësaj bote të ngushtë në të cilën kemi lindur, kur kemi mësuar të duam dhe të vuajmë. Për shumë lexues të mi në Francë dhe jashtë botës sime është dukur e zymtë. A të them se kjo gjithmonë më ka befasuar? Të vdekshmit, ngaqë janë të vdekshëm, kanë frikë vetëm nga emri i vdekjes dhe ata që nuk kanë dashur apo nuk kanë qenë të dashur kurrë, apo që janë braktisur dhe tradhtuar, apo që kanë ndjekur më kot një qenie të paqasshme për ta, madje pa i hedhur asnjë shikim krijesës që i ka ndjekur ata dhe të cilën ata nuk e kanë dashur – të gjithë këta janë të befasuar dhe të skandalizuar sa herë që një vepër fiksioni përshkruan vetminë mu në zemër të dashurisë. “Na trego gjëra të këndshme”, – i thoshin hebrenjtë profetit Isaja. “Na mashtro me pavërtetësi të hijshme”, i kërkonin.

Po, lexuesi kërkon që ne ta mashtrojmë me gënjeshtra të hijshme.

Megjithëkëtë, ato vepra që kanë mbijetuar në kujtesën e njerëzimit janë ato që kanë përqafuar dramën njerëzore në tërësinë e saj dhe që nuk janë sprapsur nga dëshmia e vetmisë së pashërueshme në të cilën secili prej nesh duhet të balla­faqohet me fatin e tij deri në vdekje, atë vetmi përfundimtare ngaqë ne të gjithë duhet të vdesim vetëm.

Kjo është bota e një romancieri të pashpresë. Kjo është bota në të cilën ne udhëhiqemi nga Strindbergu juaj i madh. Kjo do të kishte qenë bota ime po të mos ishte ajo shpresë e madhe, e cila më ka mbuluar praktikisht që kur u rrita në jetën e koshiencës. Ajo shpon me një rreze drite errësirën që kam përshkruar. Ngjyra ime është e zeza dhe unë gjykohem nga ajo e zezë dhe jo nga drita që e depërton atë dhe që fshehurazi digjet në të. Sa herë që një grua në Francë përpiqet të helmojë të shoqin, apo ta mbysë dashnorin, njerëzit më thonë: “Ja një temë për ty”. Ata pandehin se unë kam ndonjë lloj muzeu të tmerrit, se unë specializoj në përbindësh. Po, prapë, karakteret e mia dallojnë në një pikë esenciale nga pothuajse të gjithë të tjerët që jetojnë në romanet e kohës sonë: ata ndihen sikur kanë një shpirt. Në këtë Evropë pas-niçeane, ku jehu i thirrjes së Zaratrustës, “Zoti është i madh”, ende dëgjohet dhe nuk ka shterur pasojat e saj tmerruese, karakteret e mia mbase nuk besojnë të gjithë se Zoti është gjallë, por që të gjithë kanë një ndërdije që e di se një pjesë e qenies së tyre njeh të keqen dhe se nuk do të mund ta bënte atë. Ata e njohin të keqen. Ata që të gjithë e ndiejnë si nëpër mjegull se janë krijesa të veprimeve të tyre dhe se jehona e tyre ndihet edhe në fate të tjera.

Për heronjtë e mi, ashtu të prapët siç mund të jenë, jeta është përvojë e lëvizjes së pafund, të një transcendence të pafund të vetes së tyre. Një humanizëm që nuk e vë në dyshim se jeta ka një drejtim dhe një qëllim nuk mund të jetë një njerëzi e rënë në dëshpërim. Dëshpërimi i njeriut modern lind nga absurditeti i botës: dëshpërimi i tij, si dhe nënshtrimi i tij ndaj miteve surrogate: absurdja e hedh njeriun te jonjerë­zorja. Kur Bice shpalli vdekjen e Zotit ai, po ashtu, shpalli kohët në të cilat kemi jetuar dhe ato në të cilat do të jetojmë, në të cilat njeriu, me shpirt të zbrazët dhe i deprimuar kështu nga një fat personal, bëhet bishë e barrës, më i maltretuar sesa një kafshë e thjeshtë nga nazistët dhe nga të gjithë ata që përdorin metoda naziste. Një kalë, një mushkë, një lopë ka një vlerë tregu, por nga kafsha njerëzore, e hedhur në treg pa çmim në saje të ndjekjeve mirë të organizuara dhe siste­matike, nuk fitohet asgjë pos profitit të shkatërrimit të tij. Asnjë shkrimtar që mban në qendër të veprës së tij krijesën njerëzore, të krijuar në imazhin e Atit, i shpaguar nga Biri dhe i ndriçuar nga Shpirti, sipas mendimit tim, mund të konsi­derohet mjeshtër i dëshpërimit, edhe nëse figura e tij është aq e ngrysur. Sepse figura e tij mbetet e ngrysur, pasi që për të natyra e njeriut është e plagosur, nëse jo e korruptuar. Kupto­het, pa u thënë se historia njerëzore, siç tregohet nga një romancier i krishterë, nuk mund të mbështetet në idil, sepse ai nuk duhet të sprapset nga misteri i së keqes.

Por të jesh i obsesionuar nga e keqja do të thotë, gjithashtu, të jesh i obsesionuar nga dëlirësia dhe fëmijëria. Më bën të pikëlluar fakti që kritikët dhe lexuesit e nxituar nuk e kanë parë vendin që zë fëmija në tregimet e mia. Një fëmijë ëndë­rron në zemër të të gjithë librave të mi; ato përmbajnë dashu­ritë e fëmijëve, puthjet e para dhe vetminë e parë, të gjitha gjërat që unë i kam çmuar në muzikën e Mocartit. Gjarpë­rinjtë në librat e mi bien në sy, por jo edhe pëllumbat që kanë bërë çerdhet e tyre në më shumë se një kapitull, ngaqë në librat e mi fëmijëria është parajsa e humbur dhe ajo inicion misterin e së keqes.

Misteri i së keqes – ka dy mënyra të qasjes së saj. Ne ose duhet ta mohojmë të keqen, ose duhet ta pranojmë atë ashtu siç paraqitet si brenda ashtu dhe jashtë nesh – në jetën tonë individuale, atë të pasioneve tona, si dhe në historinë e shkruar me gjakun e njerëzve nga perandori të etshme për pushtet. Gjithmonë kam besuar se ka një korrespondencë të ngushtë midis krimeve individuale dhe kolektive dhe, si gazetar që jam, nuk bëj asgjë tjetër pos deshifrimit të përditshëm të tmerrit të historisë politike, të pasojave të dukshme të asaj historie individuale që ndodh në errësirën e zemrës. Ne paguajmë shtrenjtë për dëshminë se e keqja është e keqe, ne që jetojmë nën një qiell ku tymi i krematorëve ende vazhdon të dalë. Ne i kemi parë ato të gëlltitin para syve tanë miliona të pafajshëm, madje edhe fëmijë. Dhe historia vazhdon në të njëjtën mënyrë. Sistemi i kampeve të përqendrimit ka lëshuar rrënjë të thella në vendet e moçme ku Krishti ka qenë i dashu­ruar, i adhuruar dhe i shërbyer me shekuj. Ne po kundrojmë me tmerr se si ajo pjesë e botës, në të cilën njeriu ende gëzon të drejtat e veta njerëzore, ku mendja njerëzore mbetet e lirë, po rrudhet para syve tanë si një “peau de chagrin” nga romani i Balzakut.

Mos e mendoni as për një çast se si besimtar po shtirem se nuk i vërej kundërshtimet që ngre besimi nga prania e së keqes mbi tokë. Për një të krishterë, e keqja mbetet nga më e ankthshmja e mistereve. Njeriu, i cili në mes të krimeve të historisë ngulmon në besimin e tij, do të pengohet nga skan­dali i përhershëm: kotësia aparente e Shpagimit. Shpjegimet e arsyetuara mirë të teologëve lidhur me praninë e së keqes nuk më kanë bindur kurrë, sado të arsyeshme që mund të kenë qenë dhe pikërisht nga që ato janë të arsyeshme. Përgjigjja që na anashkalon nënkupton një rend jo të arsyes, por të bami­rësisë. Është një përgjigje që gjendet e plotë në miratimin e Shën Gjonit: Zoti është Dashuri. Asgjë nuk është e pamundur për dashurinë e gjallë, madje as tërheqja e plotë në vetvete dhe, kjo, gjithashtu, është e shkruar.

Më falni që po ngre një problem që për breza të tërë ka shkaktuar shumë komente, konflikte, herezi, persekutime dhe flijime. Por, pas së gjithash, është romancieri ai që po u flet dhe ai që ju pëlqen më shumë nga të gjithë të tjerët, andaj duhet t’i jepni njëfarë vlere asaj që ka qenë frymëzim i tij. Ai është dëshmitar se ajo që ai ka shkruar në dritën e besimit dhe shpresës së tij nuk ka qenë në kundërshtim me përvojën e atyre lexuesve të tij që nuk ndajnë as shpresën dhe as besimin e tij. Të marrim një shembull tjetër, ne shohim se adhuruesit agnostikë të Graham Grinit nuk hiqen qafe nga vizioni i tij i krishterë. Çesterton ka thënë se sa herë që ndodh diçka e jashtëzakonshme në krishterim, diçka tjetër e jashtëzakon­shme korrespondon me të në realitet. Nëse ndalemi te ky mendim, mbase do të zbulojmë arsyen për pajtimin midis veprave të frymëzimit katolik, si ato të mikut tim Graham Grin dhe publikut të gjerë të dekrishterizuar që përpinë librat e tij dhe pëlqen filmat e tij.

Po, një publik i gjerë i çkrishterizuar! Sipas Andre Malroit, “revolucioni sot loz një rol që më parë i ka takuar jetës së përjetshme”. Po, çfarë sikur miti të jetë, pikërisht, revolu­cioni? Dhe, sikur jeta e përjetshme të ishte vetëm realiteti?

Sido që të jetë përgjigjja, ne do të pajtohemi me një pikë: se njerëzimi i çkrishterizuar mbetet njerëzim i kryqëzuar. Ç’fuqi e përbotshme do të mund ta shkatërrojë ndërlidhjen e kryqit me njerëzimin e përvuajtur? Madje edhe Strindbergu juaj, i cili është zhytur në thellësitë e skajshme të humnerës prej nga psalmisti lëshoi klithmën e tij, madje edhe vetë Strindbergu ka dëshiruar që një fjalë e vetme të gdhendej në gurin e varrit të tij, fjala që do të mjaftonte për të tundur dhe shtyrë portat e përjetësisë: “o crux ave spes dunica”. Pas aq shumë vuajtjesh, madje edhe ai prehet në mbrojtjen e asaj shprese, në hijen e asaj dashurie. Dhe, është në emrin e tij që laureati juaj ju kërkon falje për këto fjalë tepër personale që, mbase, janë përshkuar nga një notë tepër e zymtë. Por, a ka mundur të bënte më mirë, në këmbim të nderimeve me të cilat e keni mbuluar sesa t’ua hapte jo vetëm zemrën, por edhe shpirtin e tij? Dhe meqë ju ka treguar, nëpërmjet karaktereve të tij, fshehtësinë e mundimit të tij, ai do t’ju njoftojë sonte edhe me fshehtësinë e paqes së tij.

(Marrë nga numri i 13-të i revistës “Akademia”. Përktheu: Avni Spahiu)