Shkruan: Shpend Gjocaj

Që nga themelimi i saj, Gjykata Speciale e Kosovës ka qenë një institucion i diskutueshëm — për të mos thënë mashtrues dhe me prapavijë politike. Ideja për krijimin e saj u hodh pas akuzave të mëdha, që fillimisht u bënë publike në Këshillin e Evropës dhe që më pas morën hapësirë mediatike. Këto akuza — mes të tjerash edhe pretendime për trafikim organesh — u përdorën si justifikim për të ngritur një mekanizëm të veçantë gjyqësor që, në praktikë, ka provuar të jetë më shumë një mjet politik sesa një instrument drejtësie të paanshme.

Ajo që nuk duhet harruar është se shumë nga këto akuza nisën nga burime që kanë interesa të dyshimta — dhe shpesh reagimet ndërkombëtare nuk qenë neutrale. Ruse dhe përfaqësime të tjera gjeopolitike kanë përdorur shpesh narrativat e tilla për të diskredituar kauza të tjera. Nga ana tjetër, Serbia historikisht ka qenë e përfshirë në skandale të tmerrshme që kanë prekur shqiptarët; kjo nuk e bën më pak problematik asnjë manipulim të fakteve nga pala serbe, por ngre nevojën për hetime reale dhe të pavarura — jo teatër prokurorial.

Krerët e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, duke besuar në parimin e drejtësisë dhe pas nxitjeve ndërkombëtare — kryesisht nga SHBA — pranuan themelimin e Gjykatës Speciale në shpresën se një mekanizëm i brendshëm do të shmangte ndërhyrjen e fuqive të mëdha përmes Këshillit të Sigurimit. Por realiteti tregoi se vendosja e gjykatës erdhi me paragjykime dhe me mungesë transparence. Mandati, periudhat zyrtare dhe nisja e veprimit të saj krijuan hapësira për kundërthënie: themeluar në 2015, por duke nisur punën në vitin 2020 — një kohë kur mandati i parashikuar kishte përfunduar — kjo gjurmon dyshime për legjitimitetin procedural.

Në vend që të zbardhë akuzat më serioze — si ajo fillestare për trafikim organesh — procesi shpesh u përqendrua në dëshmi të dobëta, dëshmi të dyshimta e madje madje pretendime të fabrikuara. Ka akuza se janë paraqitur dëshmi të rreme, eshtra të manipuluara, dhe informacione të vërtetuara dobët; kjo lë një hije mbi integritetin e procedurave dhe dëmton mundësinë e një drejtsie të besueshme. Kur akuza themelore hiqet apo nuk pasqyrohet më në aktakuzë, lind pyetja: pse gjykata vazhdon të ushtrojë një rol të tillë dhe kujt i shërben realisht?

Për më tepër, ka pasur shqetësime serioze lidhur me mënyrën e organizimit të procesit: përdorim i deklaratave të pa-verifikuara, varësi ndaj materialeve nga Beogradi, dhe refuzim i njohjes së simbolikës dhe rregullave shtetërore të Kosovës. Kur një juridiksion që quhet “special” funksionon pa lidhje të qarta me institucionet shtetërore dhe me transparencë drejt qytetarëve të vendit, atëherë besueshmëria e tij ulet ndjeshëm.

E rëndë po ashtu është përfshirja e elementëve të jashtëm — ish-zyrtarë apo persona me interesa të dyshimta — në proceset e hetimit dhe prokurorit. Kur akuzohet se prokurorë, gjyqtarë apo zyrtarë kanë bashkëpunuar me burime që kanë krijuar dëshmi të fabrikuara, ose kanë përdorur praktika që cenojnë të drejtat e të paraburgosurve, atëherë flasim për shkelje të serioze të etikës së drejtësisë dhe të së drejtave themelore.

Gjykata Speciale, në formën si funksionon sot, rrezikon të kthehet në një vegël për kriminalizimin e një çështjeje historike dhe morale siç është lufta e UÇK-së. Në vend që të qartësohen përgjegjësitë e vërteta dhe të sjellin drejtësi për viktimat e vërteta, rrezikojmë që të kemi një proces që përdoret për të shkatërruar reputacionin e të gjithë një lëvizjeje që luftoi për liri. Kjo nuk është vetëm padrejtësi ndaj personave të akuzuar; është dëm i gjithëmbarshëm ndaj shtetit dhe integritetit kombëtar.

Çfarë duhet të bëhet? Së pari, kërkohet transparencë e plotë: qartësi ligjore mbi mandatin dhe legjitimitetin e gjykatës, publikim i plotë i materialeve kur është e mundur, dhe verifikim i pavarur i çdo dëshmie që paraqitet. Së dyti, çdo përfshirje e elementëve të dyshimtë apo e materialeve të ardhura nga palë me interes politik duhet hetuar dhe, nëse rezulton e fabrikueshme, të përjashtohet. Së treti, Kosova duhet të mbrojë sovranitetin e saj dhe të kërkojë që çdo proces që prek shtetasit e saj të ketë llogaridhënie përpara institucioneve të saj legjitime.

Në fund: drejtësia nuk është thjesht dënim i fajtorëve — është respekt për të vërtetën. Kur institucionet ndërkombëtare veprojnë në mënyrë që minon besimin dhe vendosmërinë e qytetarëve për drejtësi, atëherë ato vetë bëhen pjesë e problemit. Përballë këtij skenari, Kosova duhet të reflektojë, të kërkojë garanci dhe transparencë, dhe të mos lejojë që një gjykatë që synon drejtësi të kthehet në mjet për politika dhe hakmarrje. Gjithçka tjetër do të ishte e padenjë — dhe e dëmshme për të ardhmen e shtetit dhe kombit tonë.