Prof. dr. Sabile Keçmezi-Basha

Shpeshherë thuhet se për të matur thellësinë e dashurisë ndaj atdheut, duhet të përjetosh largësinë prej tij – të shkëputesh për pak çaste nga dheu ku je rritur, për të ndier më qartë lidhjen që të përshkon me të. Kjo thënie më tingëllon e vërtetë, jo sepse kam dashur ta vërtetoj me qëllim ndonjëherë, por sepse rrethanat e jetës dhe të profesionit më kanë vendosur në pozita kur është dashur të largohem nga Kosova. Çdo udhëtim, qoftë për punë, konferenca apo detyra institucionale, për mua është shoqëruar me një ndjenjë të veçantë: atë të mungesës që fillon të ndiejë menjëherë sapo aeroplani ndahet nga pista e aeroportit “Adem Jashari” në Sllatinë.
Nuk është një mungesë e zakonshme, por një thirrje e brendshme, një vetëdije që theksohet më shumë në lëvizje sesa në qëndrim. Është një lloj reflektimi që shpërthen pikërisht atëherë kur qytetet e huaja, zhurmat e panjohura dhe ajri i ftohtë i aeroportit të huaj të bëjnë të rikujtosh ngrohtësinë e vendit tënd, gjuhën, shikimet, dhe vetë përditshmërinë e zakonshme që vetëm në shtëpi ka kuptim. Dashuria për vendlindjen nuk është një klishe romantike, por një përvojë e thellë shpirtërore që dëshmohet më qartë në ato momente të ndarjes së përkohshme, kur ajo çka lë pas për një kohë të shkurtër bëhet qendra e mendimit dhe ndjenjës sate.
Është e pashmangshme që, sa herë largohem nga Kosova, të mos më pushtojë një ndjenjë e thellë dhe e dhimbshme mallëngjimi. E them pa ngurrim: largimi më dhemb shpirtin. Në ato çaste të ndarjes së përkohshme, ndërsa horizonti i atdheut më humbet pas dritares së aeroplanit, një zë i brendshëm më thotë qartë: “Jo, unë nuk mund të jetoj gjatë jashtë Kosovës.” Dhe me këtë mendim, si një ortek që vërshon pa ndalim, më kaplojnë miliona ndjenja dhe kujtime, mendime të trazuara e të trishta që më përshkojnë mendjen e shpirtin.
Në atë trishtim intim, mendja më shkon natyrshëm tek ata që e kanë bërë këtë ndarje jo për pak ditë, por për vite, ndoshta përjetësisht. Familjarët e mi të shpërndarë nëpër cepa të ndryshëm të botës më vijnë ndërmend: si e përballojnë ata mungesën? Si e jetojnë ndarjen nga vendlindja, kur përditshmëria e tyre është e përfshirë në gjuhë të huaja, kultura të tjera, larg gjurmëve të fëmijërisë dhe zërave të njohur? A i pushton edhe ata ndjenja të njëjta, si kjo që më rëndon mua në çastin e fluturimit?
Sa e rëndë është pesha që mbart fjala mërgimtar – një fjalë e shkurtër në tingull, por e pafund në përmbajtje shpirtërore. Të jesh mërgimtar nuk është thjesht të jesh larg vendlindjes, por të jetosh çdo ditë me një mungesë që nuk shuhet, me një mall që nuk zbehet dhe me një dhimbje që hesht, por gjithmonë pulson nën sipërfaqe. Në këtë emër është përmbledhur një përvojë e tërë jetësore – një histori e ndarjes, e kujtesës dhe e përpjekjes për të ruajtur identitetin përtej kufijve.
Të jesh mërgimtar do të thotë të ecësh në rrugë të huaja me zemrën të kthyer pas; të buzëqesh në gjuhë të huaj, ndërsa brenda përplasesh me mallin për gjuhën amtare; të ndërtosh një jetë të re, pa e harruar asnjëherë jetën që ke lënë pas. Çdo përditshmëri është një përballje mes të tashmes dhe së kaluarës, një balancë e brishtë mes përshtatjes dhe nostalgjisë.
Në vetë fjalën mërgimtar fshihet një histori kolektive e popujve që kanë qenë të detyruar të largohen, por që asnjëherë nuk e kanë harruar vendin nga ku janë nisur. Është një emër që mbart dhembje, por edhe krenari; që tregon për sakrificë, por edhe për forcë të jashtëzakonshme shpirtërore. Sepse mërgimtari është njeriu që, ndonëse larg, mbetet gjithmonë i lidhur me tokën e vet – me gjuhën, me kulturën, me kujtimet – dhe që jeton me një shpresë të përhershme: kthimin, qoftë edhe vetëm në kujtim, në vendin që e quan atdhe.

Mërgimtari, në thelb të qenies së tij, i ngjan shqiponjës – një krijese që mund të fluturojë lart, të përshkojë qiej e male, të shohë botën nga një lartësi që të tjerëve u mbetet e paarritshme. Ai është i aftë të përshtatet në horizonte të reja, të kapërcejë kufij, të gjejë rrugë në errësirë, dhe të ndërtojë jetë në mjedise të panjohura. Por, ashtu si shqiponja, që pavarësisht fluturimeve të saj madhështore kthehet përherë në folenë e saj – në vendin që e njeh dhe që e pret – edhe mërgimtari e mbart në shpirt një thirrje të pandërprerë për tokën e vet.
Ai mund të jetojë në metropole moderne, të ngjitet në shkallë të suksesit profesional, të ndërtojë një jetë dinjitoze larg vendlindjes. Por zemra e tij, ashtu si shqiponja që nuk ndërton fole në gurët e huaj, kërkon vendin që e njeh me rrënjë, me emër dhe me histori. Foleja e tij nuk është thjesht një vend për të qëndruar – ajo është një simbol i përkatësisë, i dashurisë dhe i kujtesës së pashlyeshme.
Prandaj, mërgimtari, sado të jetë i aftë të ngjitet në lartësi të reja, sado të jetojë në vende që ofrojnë mirëqenie dhe mundësi, nuk e harron dot se ku është rritur shpirti i tij. Folenë – strehën e shpirtit – ai gjithmonë e kërkon në tokën e tij, në rrënjët e tij, në atdheun që, ndonëse larg, mbetet gjithmonë i afërt në zemër.
Ky reflektim i pashmangshëm më kujton se dashuria për atdheun nuk është vetëm çështje gjeografie apo dokumenti identiteti, por një ndjesi e brendshme që gjallon në çdo qenie që ka përjetuar rrënjët e vet në një tokë, në një gjuhë, në një kujtim të përbashkët. Dhe, sa herë largohesh, e kupton edhe më qartë: të jetosh larg është të jetosh me një mungesë që nuk shuhet kurrë plotësisht.
Dhe mandej… si në një ndalesë të papritur brenda vetes, më përshkon një mendim më i gjerë, më i thellë se vetë malli im personal: çfarë ndodh me ata mbi një milion shqiptarë që fati, koha, dhe rrethanat i kanë shpërndarë nëpër botë si fletë të rrëzuara nga një trung i përbashkët? Si e jetojnë ata këtë ndarje të përhershme? Si e mbajnë gjallë kujtesën e atdheut, rrënjën, gjuhën, ëndrrën shqiptare, kur përditshmëria e tyre është e mbështjellë me kultura të huaja, ritme të panjohura dhe realitete që shpesh s’e njohin dot mallin?
Pa dyshim, dikush mund të më gjykojë për këto ndjenja, mund të mendojë se po i jap një ngjyrim tepër emocional çështjes së mërgimit. Mund të thotë se kjo është rrjedha natyrore e jetës – njerëzit lindin në një vend, por jetojnë në një tjetër; bota është hapur, kufijtë janë bërë të depërtueshëm, dhe përvoja ndërkombëtare është bërë pjesë e realitetit bashkëkohor. Dhe, deri diku, kjo është e vërtetë. Lëvizja, shpërngulja, kërkimi i mundësive – të gjitha këto janë shenja të kohës sonë, dhe nuk duhet domosdoshmërisht të përkufizohen si tragjedi.
Por ajo për të cilën po flas nuk është thjesht një zhvendosje gjeografike apo një realitet globalizimi. Po flas për përvojën e brendshme, për dimensionin shpirtëror të të qenit mërgimtar. Po flas për atë që ndodh kur vesh këpucën e tjetrit – të mërgimtarit – dhe ecën nëpër të njëjtat rrugë të huaja, nëpër të njëjtat sfida të heshtura, nëpër ato net të gjata që mbushen me mall për gjuhën tënde, për tokën tënde, për njerëzit që ke lënë pas.
Vetëm atëherë mund të kuptosh plotësisht se çfarë do të thotë të jesh larg atdheut, jo vetëm në trup, por në çdo ndjesi. Të jesh mërgimtar nuk është vetëm të ndodhesh në një vend tjetër, por të përjetosh ndarjen nga rrënjët si një dhimbje të përhershme. Është një gjendje që nuk mund të përshkruhet me terma statistikë apo me argumente të ftohta racionale – ajo duhet të jetohet, të ndjehet në thellësi, për t’u kuptuar me të vërtetë.
Prandaj, fjalët e mia nuk janë një ankesë, as një mohim i realitetit modern, por një përpjekje për të dhënë zë një përvoje njerëzore që shpesh harrohet mes fjalëve të mëdha si integrim, mobilitet dhe sukses. Sepse, në fund të fundit, përvoja e mërgimit është një rrugë e shtruar me durim, sakrificë dhe mall – dhe vetëm ai që ka ecur në të, e di sa thellë shkel ajo në shpirt.
Ky reflektim më rëndon si një gur i heshtur në shpirt, sepse më bëhet e qartë se mërgata shqiptare nuk është thjesht një statistikë, një numër i ftohtë i regjistrave të diasporës, por është një pasqyrim i shpërndarjes së dhimbshme të një populli që nuk ka reshtur së kërkuari një vend të qëndrueshëm nën diell. Janë njerëz që, si unë, ndjejnë një dhimbje të pashpjegueshme sa herë largohen, por që ndryshe nga unë, nuk kanë privilegjin të kthehen shpejt, ose ndoshta kurrë.
Ata janë bartës të një kujtese që jeton përtej kufijve gjeografikë – një kujtesë që ruan me përkushtim copëza toke, gjuhë, e zakonesh, duke ndërtuar atdheun në zemër edhe kur ai mungon në horizont. Dhe kështu, mendimi për veten shndërrohet në një reflektim kolektiv: jeta e mërgatës është një kapitull i vazhdueshëm i dhimbjes së ndarjes dhe i përpjekjes së vazhdueshme për të mos harruar kush je.
Shpeshherë, në përpjekje për ta lehtësuar dhimbjen që sjell ndarja dhe largësia, i drejtohem motrës sime me një pohim që tingëllon ngushëllues, ndonëse në thelb është më shumë një përpjekje për t’i zbutur realitetin sesa një bindje e plotë: “Tashmë, nuk është më problem – bota është bërë e vogël; gjithçka është e ndërlidhur; digjitalizimi ka përparuar me hapa marramendës, dhe në një mënyrë a tjetër, bota është futur në një kuti.”
Ky pohim, në dukje racional dhe teknologjikisht i saktë, përpiqet të përmbajë dhimbjen e largësisë me logjikën e një epoke të re, ku distancat fizike supozohet se tejkalohen me një klikim, me një video-thirrje, me një mesazh të menjëhershëm. Dhe vërtet, jemi dëshmitarë të një kohe ku hapësira është tkurrur dhe koha është bërë më e menaxhueshme, ku kufijtë tradicionalë nuk e pengojnë më komunikimin, dhe ku çdo gjë duket e arritshme.
Por në thelb, kjo “botë e futur në kuti” mbetet ende një botë e ftohtë përballë afërsisë së ndjeshme dhe të papërsëritshme njerëzore. Pavarësisht teknologjisë, distanca vazhdon të jetë reale në ndjenjë dhe në përjetim. Një përqafim nuk mund të zëvendësohet me një ikonë në ekran, një dorë që mbështet nuk mund të zëvendësohet me një emoji, dhe ngrohtësia e një bisede ballë për ballë mbetet e pazëvendësueshme.
Fjalët e mia për motrën nuk janë gënjeshtër, por as e vërteta e plotë. Janë një përpjekje për të ndërtuar një urë midis realitetit teknologjik dhe nevojës njerëzore për afërsi, për t’i dhënë kuptim një largësie që nuk matet me kilometra, por me mall dhe mungesë. Sepse, sado e vogël që të bëhet bota, zemra e njeriut nuk rresht së kërkuari atë që është më e afërt për të: praninë, afërsinë, shtëpinë.
Unë qeshi… një e qeshur që përpiqet të mbulojë mallin e pamatshëm që ndjej për të, atë mall të heshtur që s’ka nevojë për fjalë për t’u kuptuar. “Shiko sa lehtë po bisedojmë – shih, po pimë kafe bashkë, sikur të ishe këtu pranë,” thotë me një ton lozonjar, duke e shndërruar largësinë në një lojë të përkohshme, në një iluzion përbashkësie të krijuar nga ekrani.
E vërteta është se teknologjia na ka dhënë mundësinë të imitojmë afërsinë, ta vizatojmë atë përmes video-thirrjeve, ikonave dhe zërave që kapërcejnë kontinentet. Por në ato çaste, ndjenja ime nuk e pranon dot këtë realitet të ndërmjetësuar. Prania e saj më mungon me një intensitet të tillë saqë shikimi në sy përmes një ekrani më bëhet edhe më i dhembshëm. E ndërsa përpiqem të buzëqesh në kthim, befas ndjej se sytë më janë mbushur me lot. Një valë emocionesh më përfshin, dhe pa e kuptuar, duart më lëvizin instinktivisht për të larguar fytyrën nga telefoni — një gjest i heshtur, një përpjekje për të ruajtur dinjitetin e një çasti të brishtë.
Lotët rrëshqasin ngadalë nëpër faqe, të heshtur, si dëshmitarë të një ndjenje që asnjë rrjet dixhital nuk mund ta përkufizojë. Është dashuria e pastër, e pakushtëzuar, për një njeri të zemrës që, ndonëse larg në trup, mbetet thellësisht i pranishëm në ndjenjë. Në atë moment, e kuptoj se ka ndjenja që nuk barten dot përmes valëve të internetit — sepse disa emocione, thjesht, kërkojnë praninë. Kërkojnë që të jemi bashkë, jo vetëm në fjalë, por edhe në frymë.
Është një domosdoshmëri morale dhe njerëzore të kuptojmë njeriun tonë – mërgimtarin, që jeton larg trojeve të veta, të rrënjëve, të përditshmërisë së njohur dhe ngrohtësisë që vetëm atdheu mund ta ofrojë. Mërgimtari nuk është thjesht një qytetar që ka ndërruar vendbanim, ai është mishërimi i dhembjes së ndarjes dhe i qëndresës për të ruajtur identitetin në kushte të huaja, shpesh të ftohta e të pashpirt ndaj përkatësisë së tij.
Ai jeton me mall për gjithçka që për ne, banorët e përditshëm të atdheut, shpesh bëhet e zakonshme dhe e pavërejtshme, për erën e dheut të vet, për fjalët që tingëllojnë në gjuhën e nënës, për zërat e lagjes, për trokitjen e derës që nuk kërkon paralajmërim, për thirrjet në emër që nuk kërkojnë përkthim.
Mallin e tij nuk e ushqen vetëm distanca, por edhe koha – vitet që kalojnë pa mundur të jenë pjesë e ngjarjeve familjare, të rritjes së fëmijëve të të afërmve, të festave e gëzimeve që ndodhin diku larg, pa praninë e tij fizike. Mërgimtari është një figurë që bart mbi supe jo vetëm peshën e jetës së përditshme në një vend tjetër, por edhe përgjegjësinë e ruajtjes së lidhjes me atdheun, ndonëse përmes kujtimit, gjuhës, dhe një dashurie që nuk zbehet.
Ta kuptosh mërgimtarin do të thotë të jesh i ndjeshëm ndaj brishtësisë së përvojës së tij, ndaj sakrificave të heshtura që ai bën, dhe të jesh i vetëdijshëm se, për të, atdheu nuk është thjesht një vend në hartë, por një pjesë e qenies së tij që mbetet gjithmonë e paplotësuar kur ndodhet larg. Kjo është arsyeja pse, si shoqëri, kemi për detyrë të mos harrojmë, të mos shpërfillim, por të vlerësojmë dhe të respektojmë thellësisht këtë figurë të heshtur e fisnike të kombit.
Në çdo kohë e rrethanë, do të ketë zëra që flasin pa dije e pa ndjeshmëri – zemërkëqij që, ndoshta nga padituria, ndoshta nga mendjemadhësia, i nënvlerësojnë përvojat e mërgimtarëve tanë, duke i paraqitur si të lehta, madje të lakmueshme. Ata harrojnë, ose nuk duan të kuptojnë, se jeta në dhe të huaj nuk është gjithmonë histori suksesi, as rrugë e shtruar me mundësi. Përkundrazi, ajo është shpesh një udhëtim i mbushur me sfida, me ndarje të dhimbshme, me mungesë të afërsisë njerëzore dhe përpjekje të vazhdueshme për të ruajtur identitetin në një botë që të sheh si të huaj.
Nuk ia vlen të ndalemi gjatë tek këta zëra, sepse të merresh me ta do të thotë të humbasësh energjinë që duhet për ta dëgjuar e përkrahur mërgimtarin e vërtetë – atë që, me dinjitet dhe mund, përballon jo vetëm sfidat ekonomike, por edhe mallin për atdheun, mungesën e gjuhës amtare në përditshmëri, dhe ndjesinë e përhershme se je në një vend që nuk është i yti.
Është më e rëndësishme të ngremë vetëdijen kolektive dhe të kultivojmë empatinë për të kuptuar se jeta jashtë vendlindjes, sado që mund të duket e ndritshme nga larg, mbart plagë të heshtura që vetëm ata që e përjetojnë nga brenda mund t’i kuptojnë plotësisht. Të tjerët le të flasin ç’të duan – historia e vërtetë e mërgimtarit nuk shkruhet me fjalët e tyre, por me përpjekjet dhe sakrificat e përditshme që flasin shumë më tepër sesa çdo paragjykim.
Nuk mund të mohohet se shumë nga mërgimtarët tanë sot jetojnë në kushte më të mira materiale në krahasim me realitetin që kanë lënë pas. Ata janë vendosur në metropole të mëdha të botës – qendra të zhvillimit ekonomik, kulturor e teknologjik – ku infrastruktura është më e avancuar, shërbimet publike më të qëndrueshme dhe mundësitë profesionale më të shumta. Në pamje të parë, kjo krijon përshtypjen se ata kanë fituar gjithçka që njeriu mund të kërkojë për një jetë të mirë.
Megjithatë, përtej këtyre kushteve të favorshme të jetesës, ekziston një dimension tjetër – ai shpirtëror, emocional dhe kulturor – që nuk mund të kompensohet me standarde materiale. Jeta në një metropol nuk përjashton vetminë, ndjesinë e përjashtimit kulturor apo mungesën e përkatësisë së thellë. Ajo që shpesh mungon, është ndjenja e “të qenit në vendin tënd”, aty ku gjuha nuk ka nevojë të përkthehet dhe ku çdo rrugë, çdo zë, çdo traditë është pjesë e ndërgjegjes kolektive që të bën të ndihesh i plotë.
Pra, po, mërgimtarët tanë mund të kenë kushte më të mira për të jetuar në qytetet e mëdha të botës, por kjo nuk duhet ngatërruar me idenë e një jete të përkryer. Për shumë prej tyre, mirëqenia materiale ecën krah për krah me një mall të thellë për rrënjët, për identitetin, për vendin që kanë lënë pas. Dhe ky mall është një kujtesë e përhershme se asnjë luks nuk mund të zëvendësojë lidhjen e natyrshme me atdheun.
Sa mashtrim i madh është të besohet se një vend i huaj mund të bëhet ndonjëherë vërtet shtëpia jote. Mund të jetohet me vite, madje me dekada në tokë të huaj, mund të ndërtohen karriera, të ngrihen familje, të krijohen miqësi dhe të zotërohen gjuhë të reja – por gjithsesi, ajo tokë mbetet jo e jotja, mbetet vend i huaj. Aty ku rrënjët nuk janë të mbjella me historinë tënde, aty ku emri yt tingëllon ndryshe dhe mbiemri është i vështirë për t’u shqiptuar, aty ku kujtimet nuk janë të ndara me të tjerët, por janë vetëm të tuat – mbretëron një lloj vetmie që as pasuria, as sukseset nuk mund ta zhbëjnë.
Është iluzion të mendosh se vendi i huaj mund të mbushë zbrazëtinë e dheut tënd, të gjuhës sate amtare që e ndjen me gjithë trupin, apo të ajrit të mëngjeseve që të ka rritur. Aty gjithmonë do të jesh i ardhur, sado mirë të jetosh; gjithmonë do të jetë një ndjenjë mospërkatësie e heshtur, një fije e padukshme që të kujton se nuk je aty ku natyra dhe kujtesa jote kanë zanafillën.
Kjo nuk është thjesht një çështje toke apo dokumenti, por një përvojë që ndjehet në shtresat më të thella të identitetit. Dhe pikërisht për këtë arsye, mashtrimi më i madh është të besosh se vendi i huaj mund të shndërrohet në atdhe të vërtetë – sepse atdheu nuk ndërtohet vetëm me tulla, rrugë apo ligje, por me gjuhën e shpirtit, me historinë që ke në gjak, dhe me përkatësinë që të lind, jo që ta ofrojnë.
Kam pasur mundësinë të vizitoj të afërmit e mi dhe rrethin e tyre shoqëror në mërgim — një përvojë që më ka lënë gjurmë të thella në shpirt. Nuk kam dëgjuar vetëm fjalët e tyre, por kam parë me sytë e mi, me gjithë ndjeshmërinë e një vëzhgueseje të afërt, çfarë dhembje mbajnë brenda vetes dhe çfarë mallëngjimi i pashuar i shoqëron përditë. Ajo që për të tjerët mund të jetë thjesht një vizitë miqësore, për mua ishte një zhytje e thellë në jetën e tyre, në ndjenjat e tyre më të thella që shpesh nuk shprehen dot me fjalë.
Në fytyrat e tyre lexova një mungesë të përhershme, një zbrazëti që nuk mbushet as me punë të ndershme, as me komoditetet e një jete më të lehtë ekonomikisht. Në sytë e tyre pashë një shikim të dyfishtë: një që shikon përpara, drejt të ardhmes që janë përpjekur me mund ta ndërtojnë larg atdheut, dhe një tjetër që rri pas, i ngulur në kujtimet, në lagjet, në gjuhën dhe në zërat që kanë lënë pas.
Malli i tyre nuk është i thjeshtë, as momental – ai është mall i përhershëm, që vjen nga thellësia e një përkatësie të mohuar përditë nga realiteti i huaj. Dhembja e tyre nuk ka zë të lartë, por ajo është e pranishme në çdo ndalim bisede, në çdo përmallim të papritur, në çdo pyetje që fillon me “si është atje?”. Në shtëpitë e tyre, edhe pse të mbushura me arritje e përpjekje të jashtëzakonshme, gjithmonë ndihet mungesa e diçkaje thelbësore – një tokë që nuk është thjesht vend, por rrënjë. Një gjuhë që nuk është vetëm mjet komunikimi, por identitet. Një atdhe që nuk është vetëm kujtim, por një plagë e hapur në ndërgjegje.
O Zot, sa e vërtetë dhe sa prekëse është, askush nuk mund ta përshkruajë me më shumë thellësi e vërtetësi dhembjen dhe mallin për vendlindjen sesa vetë ata që janë detyruar të jetojnë larg saj. Fjalët e tyre nuk janë thjesht rrëfime nostalgjike. Ato janë dëshmi të gjalla të një ndjenje që nuk tretet me kohën, që nuk zbehet me distancën, por që përkundrazi, thellohet për çdo ditë që kalon në mërgim.
Kur ata flasin për vendlindjen, zëri u dridhet jo nga pasiguria, por nga një emocion i ngjeshur – një përzierje dhimbjeje dhe dashurie që fjalori i zakonshëm nuk arrin ta përmbajë. Ajo që për të tjerët mund të jetë një vend në hartë, për ta është trualli i kujtimeve më të shtrenjta, toka ku kanë hedhur hapat e parë, ku kanë mësuar të flasin në gjuhën e nënës, ku janë rritur në përqafimin e të afërmve, dhe ku çdo gur, çdo pemë, çdo rrugicë mbart një copëz të shpirtit të tyre.
Ata nuk kërkojnë më shumë se të ndihen të lidhur me atë vend që i ka formuar. Por ajo që e bën dëshminë e tyre kaq të fuqishme, është pikërisht sinqeriteti i një përvoje që nuk është i stërholluar nga retorika, por i kristalizuar në ndjenjën njerëzore më të thjeshtë e më të thellë- mallin për shtëpinë. E kush tjetër, përveç tyre – që e jetojnë këtë mungesë çdo ditë – mund ta artikulojë kaq qartë e thellë këtë dhembje të heshtur, këtë dashuri të pathyeshme për vendlindjen? Në zërin e tyre flet vetë malli kombëtar, një mall që s’njeh kufij dhe as kohë.
Unë i kuptoj thellësisht ata – mërgimtarët tanë që jetojnë larg dheut amë – dhe ndjej me ta, sepse e di se çfarë do të thotë të mbartësh mallin për atdheun në shpirt, si një peshë që nuk lehtësohet kurrë plotësisht. Është një ndjenjë që nuk ka nevojë për shpjegime të gjata: ajo ndjehet në heshtje, në zemër, në mungesën që të shoqëron edhe në ditët më të bukura të jetës larg vendlindjes.
Dhe pikërisht këtë e kuptoj më mirë sa herë mendoj se asnjë dhimbje tjetër – sado e thellë apo e drejtë – nuk e kalon peshën e atdheut. Ai është një ndjesi e rrënjosur në qenien tonë, që nuk ndalet së na ftuari, së na thirruri pas vetes. Atdheu nuk është thjesht një vend; është ndjenja e përkatësisë, e historisë sonë personale dhe kolektive, e gjuhës që na përshkon mendimet dhe ëndrrat, e tokës që na ka dhënë emër dhe frymë.
Çdo largim nga ai vend mbart në vete një boshllëk – jo thjesht fizik, por shpirtëror – sepse atdheu nuk zëvendësohet. Prandaj, edhe kur jeta na përplas larg, edhe kur jemi të detyruar të kërkojmë rrugë mbijetese diku tjetër, pesha e tij qëndron brenda nesh si një plagë e ëmbël, që dhemb, por nuk duam ta shërojmë. Sepse në fund të fundit, ajo që mbetet më e rëndë për shpirtin nuk është dhembja për humbje të përkohshme, por mallëngjimi për një vend që jeton gjithmonë në zemrën tonë.
Shpesh më rikthehet në kujtesë ajo kohë e rëndë, kur isha refugjate në Shqipëri – një periudhë e mbushur me pasiguri, ankth dhe një trishtim të thellë që dukej se nuk do të kishte fund. Netët më zinin me sy hapur, qëndroja zgjuar deri në orët e vona, jo sepse zgjimi ishte zgjedhje, por sepse gjumi nuk vinte. Ishte një gjendje e ndërlikuar e shpirtit, ku mendimet dhe kujtimet nuk më linin të qetësohesha. Çdo natë më dukej e pafund, dhe vetëm kur lodhja e tejskajshme dhe pagjumësia e akumuluar më detyronin të dorëzohesha, trupi më në fund binte në një gjumë të rëndë, të pasigurt – më shumë si një rrëzim i përkohshëm sesa si çlodhje.
Në ato momente, vetmia dhe mungesa e vendit tim ndjeheshin si dy forca që më mbërthenin nga të gjitha anët. Edhe pse isha e rrethuar nga njerëz që ndanin një fat të ngjashëm, secili nga ne mbante brenda një dhimbje personale, të veçantë, që nuk mund të ndahej plotësisht me të tjerët. Dhe pikërisht në ato net pa gjumë, në atë heshtje të zgjatur, më dukej sikur dëgjoja zërat e së kaluarës që më ftonin të mos harroja kush isha, nga vija, dhe çfarë më kishin marrë.
Kujtimi i asaj periudhe nuk më braktis – është bërë pjesë e pandarë e kujtesës sime emocionale dhe identitare. Ajo më rikujton jo vetëm dhimbjen e një kohe të vështirë, por edhe forcën e qëndresës, përballjes me humbjen dhe nevojën për të mos harruar kurrë atë që e kemi përjetuar si popull dhe si individë në ditët më të errëta të historisë sonë.
Në ato netë të gjata dhe të mbushura me mall, dilja ngadalë në tarracë, sikur kërkoja pak qetësi mes rrëmujës së brendshme që më përfshinte. Qielli i natës shtrihej përmbi me gjithë madhështinë e tij të heshtur, dhe në atë pafundësi të yjeve dhe hënës gjeja një ngushëllim të pazakontë. Ishin të vetmit dëshmitarë që nuk më braktisnin kurrë, të vetmit që më dukeshin të lidhur me të njëjtën ndjesi që më përshkonte shpirtin – mallin për vendin tim.
U flisja yjeve dhe hënës siç i flet një mikut të dashur që ka mbetur afër kur të gjithë të tjerët janë larguar. I pyesja me sinqeritet fëmije: “A po e shihni vendin tim? A po udhëtoni mbi shtëpitë tona? Çfarë lajmesh më sillni prej tij? A është ende po aq i bukur? A është ende i gjallë shpirti i atdheut nëpër rrugët që kam shkelur dikur?”
Në ato biseda të heshtura me qiellin, më dukej sikur ndaja një pjesë të dhembjes sime me gjithësinë. Ishte një mënyrë për të ruajtur një lidhje të padukshme me atdheun – një urë që përmes dritës së hënës dhe shkëlqimit të yjeve më lidhte me rrënjët, me kujtimet, me dheun ku e lashë një pjesë të shpirtit tim. Dhe ndërsa nata përparonte, fjalët e mia të heshtura ktheheshin në lutje, në shpresë, në një përpjekje për të mbajtur të gjallë atë që ndarja nuk mund ta shuante, dashurinë për vendin e bekuar që më kishte lindur.
Vërtetësia e ndjenjës njerëzore shpesh nuk matet me arritje materiale apo me madhështinë e vendeve që viziton, por me një lidhje të thellë shpirtërore me tokën ku je lindur dhe me njerëzit përmes të cilëve je formuar. Njeriu e përjeton lumturinë e tij më të pastër pikërisht aty – në vendlindje, në truallin ku ka hedhur hapat e parë, ka shqiptuar fjalët e para dhe ka ndërtuar kujtimet që do ta ndjekin gjithë jetën.
Është një lumturi që nuk buron nga komoditeti, por nga ndjenja e përkatësisë – nga siguria se çdo gjë rreth teje flet gjuhën tënde, njeh rrënjët e tua dhe i përket historisë sate. Aty ku i njeh jo vetëm njerëzit, por edhe pemët, rrugicat, zërat e mëngjesit dhe tingujt e mbrëmjes. Aty ku çdo përshëndetje ka një ngrohtësi autentike, dhe çdo fytyrë bart një histori që ndërthuret me tënden.
Njeriu mund të kërkojë botën, të ecë përtej kufijve dhe të mbledhë përvoja të shumta, por është në vendlindje ku zemra pushon së kërkuari. Është aty ku njeriu nuk ndjehet mysafir, por i njohur dhe i rrënjosur. Dhe pikërisht për këtë arsye, lumturia e vërtetë – ajo që nuk kërkon shpjegim, as justifikim – e gjen strehën e saj të plotë vetëm në vendin ku njeriu është lindur dhe është rritur, pranë njerëzve të tij, në gjurmët e jetës që e ka formuar.
Sa e thellë dhe domethënëse është ajo fjalë e urtë që thotë: “Ai që nuk ka atdhe, nuk ka as fe.” Kjo thënie, më shumë se një pohim i thjeshtë, është një shprehje e thellë filozofike dhe shpirtërore mbi lidhjen e pazgjidhshme mes përkatësisë kombëtare dhe identitetit të brendshëm të njeriut. Atdheu, në këtë kuptim, nuk është thjesht një vendbanim apo një emër gjeografik në hartë – është toka ku njeriu rrënjoset me kujtime, me gjuhën e nënës, me zakonet, kulturën dhe historinë kolektive që formësojnë vetëdijen e tij.
Feja, si përfaqësim i besimit, etikës dhe lidhjes me diçka më të lartë, kërkon gjithashtu një trung identitar, një tokë shpirtërore ku të mbështetet. Dhe kur njeriu humbet atdheun – jo vetëm në kuptimin fizik, por edhe në ndjenjën e përkatësisë e të dashurisë për të – ai e humbet një shtyllë të rëndësishme të qenies së tij. Pa atdhe, edhe feja – çfarëdo forme që të marrë ajo – mbetet e varur në boshllëk, pa kontekst, pa thelb të përvetësuar me rrënjë të thella.
Në këtë mënyrë, thënia në fjalë na kujton se identiteti ynë është një ndërthurje e natyrshme mes dashurisë për vendin dhe besimit në diçka më të madhe. Pa rrënjë, edhe besimi zbehet; pa tokën e vet, njeriu rrezikon të mbetet udhëtar pa busull. Atdheu është trualli ku mbin besimi, është themeli ku ngrihet tempulli i brendshëm i shpirtit, dhe pa të, çdo ndërtesë shpirtërore dridhet mbi rërë.
Atdheu është më shumë se një vend; është vetë kuptimi i strehës, i jetës dhe i dashurisë që nuk shteron kurrë. Ai nuk përkufizohet vetëm nga kufijtë gjeografikë apo nga flamuri që e përfaqëson – ai është një përjetim i thellë i përkatësisë, një ndjenjë që shtrihet në çdo hap të fëmijërisë, në çdo kujtim që mbart ngrohtësinë e rrënjës dhe në çdo thirrje të brendshme për të qenë pjesë e diçkaje më të madhe se vetvetja.
Atdheu është strehë, sepse aty njeriu ndjehet i mbrojtur, i kuptuar, i përqafuar nga gjuha, njerëzit dhe kujtimet. Ai është jeta vetë, sepse është vendi ku merr frymë për herë të parë, ku formësohen ëndrrat, ku ndodh rritja dhe ku shërohen plagët që të bëjnë më të fortë. Por mbi të gjitha, atdheu është një dashuri që nuk njeh fund – një lidhje që nuk zgjidhet me kohën dhe as me largësinë. Është dashuri e heshtur dhe e thellë, që jeton në shpirtin e çdo njeriu si një zjarr i qetë, por gjithmonë i ndezur.
Për këtë arsye, të jetosh larg atdheut është të ndjesh mungesën e vetvetes në përmasën më të ndjeshme. Dhe të kthehesh, qoftë edhe me mendje, është të gjesh paqe, të prehesh në rrënjë, të kujtosh se kush je dhe nga vjen. Sepse atdheu nuk është vetëm vendi ku njeriu jeton, por vendi pa të cilin njeriu nuk mund të jetojë i tëri.

7 qershor 2025
Kalithea- Greqi