SIR V. S. NAIPAUL

Ligjërata e çmimit Nobel për letërsi

Stokholm, Akademia Suedeze,

7 dhjetor 2001

Kjo është diçka e pazakontë për mua. Kam mbajtur lexime, por jo ligjërata. U kam thënë njerëzve që më kërkonin ligjërata, se nuk kam asgjë për të thënë. Dhe, po, kjo është e vërtetë. Mund të duket e çuditshme që një njeri, i cili është pajtuar pothuajse për pesëdhjetë vjet me radhë mes fjalëve, emocioneve dhe ideve, të mos ketë disa fjalë për t’i dhënë hua. Por gjithçka që ka vlerë tek unë është e mishëruar në librat e mi. Çfarëdo gjëje shtesë që gjendet brenda meje në një çast të caktuar nuk është ende e for­muar plotësisht. As vetë nuk jam plotësisht i vetëdijshëm për të; para së gjithash ajo pret librin e ardhshëm. Me pak fat, do të më vijë gjatë shkrimit vetë, dhe do të më befasojë. Pikërisht këtë element befasie e kërkoj kur shkruaj. Në fakt, kjo është mënyra ime për të gjykuar atë që po bëj – gjë që kurrë nuk është e lehtë.

Prusti ka shkruar me një depërtim të thellë mbi ndarjen që ekziston midis shkrimtarit si krijues dhe shkrimtarit si qenie shoqërore. Mendimet e tij mbi këtë çështje mund të gjenden në disa ese të përmbledhura në librin Kundrejt Sainte-Beuve, vepër e rindërtuar nga dorëshkrimet e tij të hershme.

Kritiku francez i shekullit XIX, Sainte-Beuve, besonte se për të kuptuar një autor duhet të njihet sa më mirë “njeriu i jashtëm”, të gjitha hollësitë e jetës së tij. Një metodë joshëse, që vë autorin në funksion të veprës. Në pamje të parë, kjo qasje duket e pakundërshtueshme. Por Prusti arrin ta shpërbëjë këtë me një bindje të thellë. “Kjo metodë e Sainte-Beuve, shkruan ai, e anashkalon atë që edhe një njohje e lehtë me vetveten na e mëson: se një libër është produkt i një vetjeje tjetër nga ajo që ne shfaqim në zakonet tona, në jetën tonë shoqërore, në veset tona. Nëse synojmë ta kuptojmë këtë vetvete tjetër, duhet të kërkojmë brenda gjoksit tonë, dhe të përpiqemi ta rindërtojmë atje”.

Këto fjalë të Prustit do të duhej të na shoqëronin sa herë që marrim në dorë një biografi shkrimtari apo të çdo njeriu që mbështetet tek ajo që quajmë frymëzim. Të gjitha hollësitë e jetës, veçantitë dhe miqësitë, mund të shpalosen para nesh, por misteri i të shkruarit do të mbetet. Asnjë sasi dokumentimi, sado magjepsëse të jetë, s’mund të na çojë deri atje. “Biografia e një shkrimtari – qoftë edhe autobiografike – nuk mund të jetë kurrë e plotë.”

Prusti është mjeshtër i zgjerimit te hareshëm dhe do të doja të kthehesha përsëri te Kundrejt Sainte-Beuve, qoftë edhe për pak çaste. “Në të vërtetë, shkruan ai, ajo që njeriu ia jep publikut janë përmbajtjet e vetes së tij më të thellë, të shkruara në vetmi, vetëm për veten e tij. Ajo që i dhurohet jetës private – në biseda… apo në ato ese të salloneve mondane që nuk janë gjë tjetër veçse biseda të shtypura – është produkt i një vetjeje krejt sipërfaqësore, jo i asaj vetjeje më të brendshme, e cila mund të rikthehet vetëm duke lënë mënjanë botën dhe vetveten që i përket asaj”.

Kur Prusti i shkroi këto fjalë ende nuk e kishte gjetur temën që do ta çonte drejt përmbushjes së epopesë së tij të madhe letrare. Kuptohet edhe nga vetë mënyra se si flet, se ai ishte një njeri që mbështetej në intuitë dhe që priste nga fati. Kështu kam cituar këto rreshta edhe në vende të tjera. Arsyeja është e thjeshtë: ato përkufizojnë në mënyrë të përpiktë mënyrën se si unë vetë e kam jetuar punën time. I kam besuar intuitës që nga fillimi. Këtë e bëj edhe tani. Nuk e di se ku do të më çojë e shkruara ime, as se çfarë do të vijë më tej. Intuita më ka udhë­hequr drejt temave, dhe vetë procesi ka qenë po aq intuitiv. Kur nis të shkruaj kam një ide të paqartë, njëfarë forme; që vetëm pas disa vjetësh mund ta kuptoj plotësisht se çfarë kam shkruar.

Më herët thashë se gjithçka me vlerë që gjendet tek unë është në librat e mi. Tani mund të shkoj edhe më tej: Mund të them se unë jam vetë shuma e tërë librave të mi. Çdo libër, i ndjerë përmes intuitës, i ndërtuar po me të njëjtën dorë të padukshme, mbështetet mbi atë që ka ardhur më parë dhe rritet prej tij. Ndaj, ndiej te them se në çdo pikë të karrierës sime letrare mund të thuhej se libri më i fundit përmbledh dhe përmban të gjithë të mëparshmit.

Ka qenë kështu për shkak të prejardhjes sime. Prejardhja ime është njëkohësisht jashtëzakonisht e thjeshtë dhe jashtë­zakonisht e ngatërruar. Kam lindur në Trinidad. Është një ishull i vogël në grykën e lumit të madh Orinoko të Venezuelës. Kështu që Trinidad nuk është rreptësishtë i Amerikës së Jugut, dhe jo rreptësishtë i Karaibeve. U zhvillua si një koloni plan­tacioni e Botës së Re, dhe kur linda unë në vitin 1932, kishte një popullsi prej rreth 400 000 mijë banorësh. Nga kjo, rreth 150 000 mijë qenë indianë, hindusë dhe myslimanë, pothuajse të gjithë me origjinë fshatare, dhe pothuajse të gjithë nga rrafshina e Gangut.

Kjo ishte bashkësia ime shumë e vogël. Pjesa më e madhe e këtij migrimi nga India kishte ndodhur pas vitit 1880. Marrë­veshja qe e këtillë. Njerëzit lidhnin kontrata detyrimi për pesë vjet punë në plantacion. Pas përfundimit të këtij afati, atyre u premtohej një copë toke, ndoshta rreth pesë hektarë, ose një biletë kthimi për në Indi. Në vitin 1917, nën presionin e Gandhit dhe të tjerëve, sistemi i kontraktimit të punëtorëve u shfuqizua. E ndoshta për shkak të kësaj ose ndonjë arsyeje tjetër, premtimi për tokë apo kthim në atdhe nuk u mbajt për shumë nga të ardhurit e mëvonshëm. Këta njerëz jetonin në skamje të plotë. Flinin nëpër rrugët e Portit te Spanjës kryeqytetit. Kur isha fëmijë i shihja shpesh. Mbase atëherë nuk kuptoja se ishin të varfër – ndoshta ky ndërgjegjësim më erdhi më vonë – dhe nuk më bënin ndonjë përshtypje. Kjo ishte një nga shfaqjet e ashpra të mizorisë në një koloni plantacionesh.

Unë linda në një qytet të vogël provincial të quajtur Çaguanas, dy ose tri milje në brendësi nga Gjiri i Parias. Çaguanasi ishte një emër i çuditshëm, si në shkrim ashtu edhe në shqiptim, dhe shumë nga njerëzit indianë, të cilët përbënin shumicën në atë zonë, pëlqenin ta quanin me emrin e kastës indiane Çauhan.

Kur isha tridhjetë e katër vjeç mësova për herë të parë emrin e vendlindjes sime. Në atë kohë jetoja në Londër, kisha plot gjashtëmbëdhjetë vjet që banoja në Angli. Po shkruaja librin tim të nëntë: një histori e Trinidadit, një histori njerëzore, për­pjekje për t’i risjellë në jetë njerëzit dhe rrëfimet e tyre. Shkoja rregullisht në Muzeun Britanik. Aty lexoja dokumente spa­njolle mbi rajonin. Këto dokumente, të nxjerra nga arkivat e Spanjës, ishin përshkruar me dorë për qeverinë britanike në vitet 1890, kur ajo gjendej në një mosmarrëveshje të ashpër kufitare me Venezuelën. Ato fillojnë në vitin 1530 dhe mbyllen me shuarjen e Perandorisë Spanjolle.

Po lexoja për kërkimin e marrë pas El Dorados dhe për ndërhyrjen gjakatare të heroit anglez Sir Walter Raleigh. Në vitin 1595 ai sulmoi Trinidadin, vrau sa spanjollë mundi dhe u ngjit përgjatë Orinokos në kërkim të El Dorados. Nuk gjeti asgjë, por kur u kthye në Angli deklaroi se kishte gjetur. Kishte një copëz ari dhe pak rërë për t’i treguar. Pohoi se arin e kishte gdhendur në një shkëmb buzë Orinokos. Por Monedha Mbre­tërore tha se rëra që ai kërkoi të analizohej ishte e pavlerë, ndërsa të tjerë pohuan se arin e kishte blerë paraprakisht në Afrikën e Veriut. Më pas botoi një libër për ta mbështetur pre­tendimin e vet, dhe katër shekuj me radhë njerëzit besuan se Raleigh kishte zbuluar diçka. Magjia e librit të tij, i cili në të vërtetë është mjaft i vështirë për t’u lexuar, qëndronte në vetë titullin e gjatë: Zbulimi i Perandorisë së Madhe, të Pasur dhe të Bukur të Guianës, me një rrëfim për qytetin e madh dhe të artë të Manoas (të cilin spanjollët e quajnë El Dorado) dhe për krahinat e Emerias, Aromaias, Amapaias, dhe vende të tjera me lumenjtë e tyre përreth. Sa e vërtetë tingëllon! E, megjithatë, ai pothuajse nuk kishte hyrë në shtratin kryesor të Orinokos.

Dhe më pas, siç ndodh nganjëherë me mashtruesit, Raleigh u robërua nga fantazitë e veta. Njëzet e një vjet më vonë, plak e i sëmurë, u lirua nga burgu i Londrës për të shkuar sërish në Guiana dhe për t’i gjetur minierat e arit që pretendonte se i kishte zbuluar. Në këtë sipërmarrje të rreme, djali i tij humbi jetën. Babai, për hir të reputacionit të vet, kuptohet për hir të gënjeshtrave të veta, e kishte dërguar djalin drejt vdekjes. E pastaj Raleighi, i mbushur me pikëllim e pa asnjë arsye për të jetuar më, u kthye në Londër për t’u ekzekutuar.

Por kujtimet spanjolle ishin të gjata sepse korrespondenca e tyre perandorake ishte aq e ngadaltë: sa mund të duheshin deri në dy vjet që një letër nga Trinidadi të lexohej në Spanjë. Tetë vjet më pas spanjollët e Trinidadit dhe Guianës ende po shlye­nin hesapet e tyre me indianët e Gjirit. Një ditë në Muzeun Britanik lexova një letër nga Mbreti i Spanjës drejtuar guver­natorit të Trinidadit. Ajo mbante datën 12 tetor 1625.

“Ju kërkova”, shkruante Mbreti, “të më jepnit disa infor­macione për një komb të caktuar indianësh të quajtur Çaguanes, të cilët thoni se numërojnë mbi një mijë, dhe janë me një prirje aq të keqe saqë ishin ata që udhëhoqën anglezët kur pushtuan qytetin. Krimi i tyre nuk është ndëshkuar sepse nuk kishte forca të disponueshme për këtë qëllim dhe sepse indianët nuk njohin zot tjetër përveç vullnetit të tyre. Ju keni vendosur t’i jepni atyre një ndëshkim. Ndiqni rregullat që ju kam dhënë; dhe më njoftoni se si do të ecni.”

Çfarë bëri guvernatori nuk e di. Nuk gjeta asnjë referencë tjetër për Çaguanët në dokumentet e Muzeut. Ndoshta kishte dokumente të tjera për fisin Çaguanes në malin e letrave në arkivat spanjolle në Sevilje, të cilat studiuesit e qeverisë britanike i humbën ose nuk i panë si mjaft të rëndësishme për t’i kopjuar. E vërteta është se fisi i vogël prej mbi një mijë vetash – të cilët do të kishin jetuar në të dyja anët e Gjirit të Parias – u zhduk aq plotësisht saqë askush në qytetin e Çaguanas ose Çauhan nuk dinte asgjë për të. Dhe mendimi më erdhi në Muze se unë isha personi i parë që nga viti 1625 për të cilin ajo letër e mbretit të Spanjës kishte një kuptim të vërtetë. Dhe ajo letër ishte nxjerrë nga arkivat vetëm në vitin 1896 ose 1897. Një zhdukje, pastaj heshtja e shekujve.

Ne jetonim mbi tokën e Çaguanëve. Çdo ditë gjatë per­iudhës së shkollës – sapo kisha nisur të shkoja në shkollë – ecnim nga shtëpia e gjyshes sime – kalonim pranë dy-tre dyqaneve kryesore të rrugës, sallonit kinez, teatrit jubilar dhe fabrikës së vogël portugeze, që lëshonte një aromë të fortë, ku prodhohej sapun i lirë blu dhe i lirë i verdhë në shufra të gjata, të cilat vendoseshin në mëngjes për t’u tharë dhe për t’u bërë të fortë – çdo ditë kalonim pranë këtyre gjërave që dukeshin të përjet­shme – drejt Shkollës Qeveritare të Çaguanasit.

Përtej shkollës shtrihej kallamishtja, tokë pronë e çifligut, që ngjitej deri te Gjiri i Parías.

Njerëzit që ishin dëbuar prej aty do të kishin pasur bujqësinë e tyre, kalendarin e tyre, kodet e tyre, vendet e tyre të shenjta. Ata do t’i kishin kuptuar rrymat që, të ushqyera nga Orinoco, derdheshin në Gjirin e Parías.

Tani të gjitha aftësitë e tyre dhe gjithçka tjetër që i përkiste qenies së tyre ishin fshirë, shuar pa gjurmë. Bota është gjithnjë në lëvizje. Njerëzit, kudo e në çdo kohë, janë përzënë nga trojet e tyre. Mendoj se u trondita nga ky zbulim më 1967 mbi vend­lindjen time, sepse nuk kisha asnjë dijeni më parë. Por kështu jetonim shumica prej nesh verbërisht – në koloninë bujqësore. Nuk kishte ndonjë komplot nga autoritetet për të na mbajtur në errësirën tonë. Besoj se ishte më shumë çështje mungese dijeje. Njohuritë për popullin e Çaguanëve nuk do të ishin parë të rëndësishme dhe as nuk do të kish qenë e lehtë t’i rindërtoje nga e para. Ata ishin një fis i vogël, dhe ishin autoktonë.

Të tillë njerëz – në kontinent, në atë që quhej B.G., Guajana Britanike – i njihnim, dhe ishin një lloj shakaje për ne. Njerëzit që bërtisnin shumë dhe silleshin pa edukatë, në Trinidad, besoj në të gjitha grupet, quheshin warrahoons. Dikur mendoja se ishte një fjalë e shpikur, e trilluar vetëm për ta sugjeruar egër­sinë. Vetëm kur nisa të udhëtoja në Venezuelë, në të dyzetat e mia, kuptova se një fjalë e tillë ishte emri i një fisi mjaft të madh autokton atje.

Kur isha fëmijë qarkullonte një rrëfim i turbullt e tani, kur e rikujtoj, më duket prekës përtej durimit, se në kohë të caktuara njerëzit aborigjenë vinin me kanoe nga kontinenti, përshkonin pyjet në jug të ishullit, dhe në një vend të veçantë mblidhnin një frut të panjohur ose bënin një lloj oferte, pastaj ktheheshin përsëri përtej Gjirit të Parías, në grykëderdhjen e përmbytur të Orinokos. Riti duhet të ketë pasur një rëndësi të jashtëzakon­shme që të mbijetonte pas përmbysjeve katërqindvjeçare dhe zhdukjes së vendasve në Trinidad. Ose ndoshta, meqë Trinidadi dhe Venezuela ndajnë një florë të përbashkët, ata vinin vetëm për të mbledhur një frut të veçantë. Nuk e di. Nuk mbaj mend që dikush të ketë pyetur ndonjëherë për këtë. Dhe tani kujtesa është zhdukur krejt; e nëse ai vend i shenjtë ka ekzistuar me të vërtetë, sot është bërë thjesht një hapësirë e zakonshme.

E shkuara ishte e shkuar. Mendoj se ky ishte qëndrimi i përgjithshëm. Dhe ne, indianët – emigrantë nga India – kishim të njëjtin qëndrim ndaj ishullit. Jetonim kryesisht jetë rituale, dhe ende nuk ishim të aftë për vetëvlerësim – që është fillesa e çdo mësimi të vërtetë. Gjysma prej nesh në këtë tokë të Çaguanëve po bënin një lojë – ndoshta jo një lojë, ndoshta një ndjenjë, e paformuluar si ide – se kishim sjellë me vete një lloj Indie, të cilën mund ta shpalosnim si një qilim mbi këtë tokë të sheshtë.

Shtëpia e gjyshes sime në Çaguanas ishte e ndarë në dy pjesë. Pjesa ballore, prej tulle dhe suvaje, ishte e bardhë. Ishte një lloj shtëpie indiane, me një verandë madhështore me par­mak në katin e sipërm dhe një dhomë lutjesh në katin më lart. Kishte zbukurime ambicioze: kapitele në formë zambakësh mbi shtylla dhe skulptura të hyjnive hindase, të gjitha të punuara nga artizanë që punonin vetëm nga kujtimet për Indinë. Në Trinidad ishte një çudi arkitekturore. Mbrapa kësaj ndërtese, e lidhur përmes një dhome urë në katin e sipërm, qëndronte një ndërtesë prej druri në stilin e antileve franceze. Porta e hyrjes ishte anash mes dy ndërtesave. Aty qe një derë e lartë prej llamarine valëzuese në një kornizë druri. Ajo jepte një ndjenjë të fortë privatësie.

Qysh fëmijë unë e perceptoja ekzistencën e dy botëve: botën përtej atij porti të lartë prej llamarine të valëzuar, dhe botën e brendshme ose, më saktë, botën e shtëpisë së gjyshes sime. Ajo ndarje nuk ishte thjesht hapësinore, por shenjë e një mbetjeje të vetëdijes sonë të kastës, diçka që përjashtonte dhe mbyllte. Në Trinidad, ku si ardhacakë të rinj ishim një komunitet i zhveshur nga privilegjet, ky instinkt përjashtues për një kohë të shkurtër na shërbeu si mbrojtje: na mundësoi të jetonim sipas mënyrës sonë, nën rregullat tona, në atë Indi të zbehur e të mbetur në kujtesë. Por ky izolim solli edhe një vetëqendërzim të jashtëza­konshëm. Ne shikonim vetëm nga brenda; i jetonim ditët tona pa shtrirë dorën përtej; bota jashtë ekzistonte për ne në një errësirë të padepërtueshme, dhe nuk kërkonim të mësonim asgjë për të.

Pranë nesh ishte një dyqan mysliman. Lozha e vogël e dyqanit të gjyshes përfundonte në murin e verbër të atij dyqani. Njeriu quhej Mian. Kaq dinim për të dhe familjen e tij. Besoj se duhet ta kemi parë ndonjëherë, por pamjen e tij nuk e kam në mendje. Nuk dinim asgjë për myslimanët. Kjo ndjesi e tëhuajësisë, e asaj që duhej mbajtur jashtë, shtrihej edhe te hindutë e tjerë. Për shembull, ne hanim oriz në mesditë dhe grurë në mbrëmje. Kishte disa njerëz të çuditshëm që e për­mbysnin këtë rregull dhe hanin oriz në darkë. Këta njerëz më dukeshin si të huaj – ju mund të më imagjinoni në atë kohë si nën moshën shtatëvjeçare, sepse kur mbusha shtatë, gjithë jeta ime në shtëpinë e gjyshes në Çaguanas mori fund. U zhvendo­sëm në kryeqytet, e më pas në kodrat në veriperëndim.

Por zakonet mendore që kishte krijuar ajo jetë e mbyllur zgjatën gjatë. Po të mos kishin qenë tregimet e shkurtra që shkruante im atë, unë nuk do të dija thuajse asgjë për jetën e përgjithshme të komunitetit tonë indian. Ato tregime më dhanë më shumë sesa ç’mund të dija. Më dhanë një lloj qëndrue­shmërie. Më dhanë një vend ku të mbështetesha në botë. Nuk mund ta përfytyroj se si do të kishte qenë bota ime mendore pa ato tregime.

Bota përjashta ishte në një errësirë të përhershme, dhe ne nuk pyesnim për asgjë. Unë isha rritur mjaftueshëm për të pasur një ide për epopetë indiane, veçanërisht për Ramayana-n. Por fëmijët që lindën rreth pesë vjet pas meje, në familjen tonë të gjerë, nuk patën këtë fat. Askush s’na mësoi indishten. Ndonjëherë dikush na shkruante alfabetin për ta mësuar vetë, dhe me kaq përfundonte. Pasi anglishtja depërtoi ne nisëm ta humbim gjuhën tonë. Shtëpia e gjyshes ishte e mbushur me fe; kishte shumë rite dhe lexime, disa prej të cilave zgjatnin për ditë me radhë, por askush nuk na i shpjegonte ato, as nuk i përkthente për ne që nuk ishim të lidhur me gjuhën. Kështu, besimi ynë i trashëguar nisi të tërhiqej, të bëhej i mistershëm, i largët, pa lidhje me jetën e përditshme.

Nuk bëmë kurrë pyetje për Indinë, as për familjet që kishin mbetur atje. Kur mënyra jonë e të menduarit ndryshoi dhe kur nisëm të dinim ishte shumë vonë. Nuk di asgjë për njerëzit nga ana e babait. E vetmja gjë që di është se disa prej tyre kishin ardhur nga Nepali. Para dy vjetësh një nepalez i sjellshëm që e pëlqente emrin tim më dërgoi disa faqe nga një vepër britanike e vitit 1872, diçka si gazetar gjeografik, Kastat dhe fiset hindu si përfaqësohen në Benares. Aty përmendeshin, mes një tërësie emrash, disa grupe nepaleze në qytetin e shenjtë të Benaresit që mbanin emrin Naipal. Kjo është e gjitha që kam.

Përtej botës së shtëpisë së gjyshes sime, ku hanim oriz në mesditë dhe grurë në mbrëmje, shtrihej e panjohura e madhe, edhe pse ishulli kishte vetëm 400 mijë banorë. Ishin njerëzit me prejardhje afrikane që përbënin shumicën. Ata ishin policë, mësues. Një prej tyre ishte mësuesja ime e parë në shkollën shtetërore të Çaguanasit; për vite me radhë e mbajta në mendje me adhurim. Aty qe kryeqyteti, ku do të duhej të shkonim të gjithë për arsimim dhe punë, dhe ku përfundimisht do të ven­doseshim – mes të panjohurve. Aty qenë njerëzit e bardhë, jo të gjithë anglezë; ishin portugezët dhe kinezët, që dikur kishin qenë emigrantë si ne. Dhe më e mistershmja nga të gjithë këta, ishin ata që ne i quanim spanjollë – ‘pagnols’ – njerëz të përzier me lëkurë në një nuancë të ngrohtë kafeje, që vinin nga koha e sundimit spanjoll, para se ishulli të shkëputej nga Venezuela dhe nga Perandoria Spanjolle, një histori krejtësisht përtej imagjinatës së një fëmije.

Për ta përshkruar këtë sfond më është dashur të marrë dijeni dhe ide që më erdhën shumë më vonë, kryesisht përmes të shkruarit tim. Si fëmijë nuk dija thuajse asgjë përtej asaj që kisha përthithur brenda mureve të shtëpisë së gjyshes. Ndoshta të gjithë fëmijët hyjnë në botë në këtë mënyrë, pa e ditur kush janë. Por për një fëmijë francez, të themi, kjo dije është në pritje. Ajo ndodhet përreth. Vjen në mënyrë të tërthortë nga bisedat e të rriturve, nga gazetat, nga radioja. Dhe në shkollë, puna e studiuesve të brezave të tërë, e përshtatur për tekstet shkollore, ofron disa ide për Francën dhe francezët.

Në Trinidad, sado djalosh i zgjuar që të isha, isha i rrethuar nga hapësira të errëta. Shkolla nuk më shpjegoi asgjë. Qeshë i ngarkuar me fakte dhe formula. Çdo gjë duhej mësuar përmendsh; çdo gjë për mua ishte abstrakte. Edhe këtu nuk besoj se kishte ndonjë plan apo komplot për ta bërë mësimin të tillë. Ne merr­nim një arsim standard. Në një kontekst tjetër ai arsim do të kishte kuptim. Dhe pjesërisht faji ishte te vetja ime. Me sfondin tim të kufizuar shoqëror, e kisha të vështirë të hyja me imagji­natë në botë të tjera, të largëta. I doja librat si ide, por më ishte e vështirë t’i lexoja. Lidhesha më së shumti me gjëra si përrallat e Andersenit dhe Ezopit – pa kohë, pa vend dhe jo gjithëpër­fshirëse. Dhe kur më në fund, në klasën e gjashtë – shkalla më e lartë e kolegjit – fillova të pëlqeja disa nga tekstet letrare, si Molieri apo Cyrano de Bergerac, besoj se kjo ndodhi sepse ato ruanin cilësinë e përrallës.

Kur u bëra shkrimtar ato zona errësire që më kishin rrethuar si fëmijë u kthyen në temat e mia. Toka; aborigjenët; Bota e Re; kolonia; historia; India; bota myslimane, me të cilën ndihesha gjithashtu i lidhur; Afrika; dhe pastaj Anglia, vendi ku shkruaja. Kjo ishte ajo që nënkuptoja kur thashë se librat e mi qëndrojnë njëri mbi tjetrin, dhe se unë jam shuma e librave të mi. Kjo ishte ajo që doja të thosha kur thashë se sfondi im – burimi dhe nxitja e punës sime – ishte njëkohësisht tepër e thjeshtë dhe tepër e ndërlikuar. Ju tashmë e keni parë se sa i thjeshtë ishte qyteti i vogël i Çaguanasit. Dhe mendoj se tashmë mund ta kuptoni se sa i ndërlikuar ishte për mua si shkrimtar. Sidomos në fillim, kur modelet letrare që kisha – modelet që më kishte ofruar ajo që mund ta quaj vetëm “dije e rreme” – kishin të bënin me shoqëri krejt të tjera. Por, ndoshta, ju mund të ndieni se lënda ishte aq e pasur, sa s’duhej të kisha asnjë vështirësi për të nisur dhe për të vijuar me shkrimin. Ajo që thashë për sfondin tim, megjithatë, vjen nga dija që fitova përmes të shkruarit. Dhe duhet të më besoni kur them se modeli në veprën time është bërë i qartë vetëm në dy muajt e fundit. Më lexuan pasazhe nga librat e mi të hershëm dhe unë pashë lidhjet mes tyre. Deri atëherë vështirësia më e madhe për mua ishte ta përshkruaja shkrimin tim për të tjerët, të thosha se çfarë kisha bërë.

Thashë se isha një shkrimtar intuitiv. Kjo ishte e vërtetë, dhe vazhdon të jetë edhe tani, kur jam gati në fund. Nuk kam pasur kurrë ndonjë plan. Nuk kam ndjekur ndonjë sistem. Kam punuar përmes intuitës. Qëllimi im, sa herë që merrja përsipër një libër, ishte të krijoja diçka që të lexohej me lehtësi dhe me interes. Në çdo hap mund të punoja vetëm brenda dijes, ndje­shmërisë, talentit dhe këndvështrimit tim mbi botën. Këto gjëra u zhvilluan libër pas libri. Dhe më është dashur t’i shkruaj ata libra që kam shkruar sepse nuk ekzistonin libra të tillë që të më jepnin atë që kërkoja. Duhej ta qartësoja botën time, ta shpje­goja, për veten time.

Më është dashur t’u drejtohem dokumenteve në Muzeun Britanik dhe arkivave të tjera për të ndier në mënyrë të drejt­përdrejtë historinë e kolonisë. Më është dashur të udhëtoj në Indi, sepse askush nuk mund të më rrëfente si kishte qenë ajo botë nga ku kishin ardhur gjyshërit e mi. Ishin shkrimet e Nehrut dhe Gandhit; çuditërisht, ishte Gandhi – me përvojën e tij në Afrikën e Jugut – ai që më dha më shumë, ndonëse jo mjaftueshëm. Ishte Kiplingu; ishin shkrimtarët indo-britanikë si John Masters (i cili në vitet ’50 ishte ende në kulmin e kri­jimtarisë, me një plan ambicioz – më vonë të braktisur, për fat të keq – për të shkruar tridhjetë e pesë romane të ndërlidhura mbi Indinë britanike); ishin romanet romantike të shkruara nga gra. Shkrimtarë të paktë indianë që kishin dalë në skenë aso­kohe ishin njerëz të shtresës së mesme, banorë qytetesh; ata nuk e njihnin Indinë nga e cila kishim ardhur ne. Dhe kur kjo etje për Indinë u shua, dolën në sipërfaqe nevoja të tjera – për Afrikën, Amerikën Latine, botën myslimane. Qëllimi ka qenë gjithmonë i njëjtë: ta ndërtoja hartën time të brendshme të botës; dhe shtysa për këtë vinte nga fëmijëria: dëshira për të qenë më në paqe me vetveten. Njerëz dashamirës më kanë ftuar ndonjëherë të shkruaj për Gjermaninë apo Kinën, por për ato vende tashmë ekziston një letërsi e pasur. Atje unë mbështetem me kënaqësi në shkrimet e të tjerëve. Ato nuk ishin ato territore të errëta që i ndieja rreth meje si fëmijë. Kësisoj, pavarësisht dukjes së lëvizjeve të shumta tematike, ekziston një vazhdimësi thelbësore në veprën time. Ashtu si ka pasur një zhvillim në mjeshtërinë tregimtare dhe në vetëdijen letrare, ka pasur gjith­ashtu një qëndërzim të brendshëm.

Kur nisa të shkruaj nuk kisha as plan, as projekt: vetëm dëshirën për të shkruar një libër. Po përpiqesha të shkruaja në Angli, pas përfundimit të universitetit, dhe më dukej se përvoja ime ishte e varfër, e papërshtatshme për letërsi. Nuk gjeja në asnjë libër diçka që të afrohej me sfondin tim. Një i ri francez apo anglez që dëshironte të shkruante do të kishte trashëguar një mori modelesh që do ta udhëhiqnin. Unë nuk kisha asnjë të tillë.

Tregimet e babait për komunitetin tonë indian i përkisnin një kohe që tashmë kishte perënduar. Bota ime ishte tjetër: më e qytetëruar, më e ndërthurur, më kaotike. Edhe detajet më të thjeshta të jetës sonë të përditshme – hapësirat e fjetjes, oraret e ngrënies, numri i madh i njerëzve – dukeshin të pamundura për t’u shtjelluar në tekst. Kishte shumë për të shpjeguar, si brenda shtëpisë, ashtu edhe përtej saj. Dhe në të njëjtën kohë, kishte shumë gjëra që nuk i dija – për prejardhjen tonë, për historinë tonë.

Dhe pastaj, një ditë, më lindi ideja të nisja nga rruga e Port of Spain-it, ku ishim shpërngulur pas Çaguanasit. Aty nuk kishte më një portë të madhe llamarine që ta përjashtonte botën. Kjo jetë rrugësh qe materia e parë për të cilën nisa të shkruaj. Shkruaja me ngut, për t’i shmangur pyetjet e tepërta ndaj vetes, dhe për këtë arsye thjeshtësova gjithçka. Shpërfillja sfondin e narratorit fëmijë, anashkaloja ndërlikimet racore e shoqërore të rrugës, nuk jepja shpjegime. Qëndroja në sipër­faqe, për ta thënë ashtu, duke paraqitur njerëzit vetëm në pamjen që jepnin aty, në rrugë. Një tregim në ditë: ky ishte ritmi im. Tregimet e para qenë tepër të shkurtra, ngaqë më brente frika se mos më shterte lënda shumë shpejt. Por pastaj ndodhi magjia e shkrimit. Materiali nisi të më shfaqej vetvetiu nga burime të shumta; tregimet filluan të zgjateshin e nuk mund të përfun­donin më brenda një dite. Dhe atëherë, ai frymëzim që më parë dukej i lehtë, që më shtynte vetvetiu përpara, papritmas u shter. Por ndërkohë, një libër qe shkruar, dhe në vetëdijen time tashmë e kisha fituar emrin e shkrimtarit.

Distanca mes shkrimtarit dhe lëndës së tij u shtua me dy librat e fundit; vizioni u bë më i gjerë. Dhe pastaj, një intuitë e brendshme më udhëhoqi drejt një libri të gjatë për jetën tonë familjare. Gjatë shkrimit të atij libri ambicia ime letrare u rrit. Por, kur e mbarova, ndjeva se kisha thënë gjithçka që mund të thuhej mbi lëndën time të ishullit. Sado që meditova mbi të, asnjë tregim i ri nuk lindte më.

Pastaj ndodhi rasti ( aksidenti ) – dhe ai më shpëtoi. U bëra udhëtar. Udhëtova nëpër Karaibe dhe arrita të kuptoj shumë më mirë rendin kolonial të cilit i përkisja dikur. U nisa drejt Indisë, tokës së të parëve të mi, për një vit – një udhëtim që ma ndau jetën më dysh. Librat që shkrova mbi këto dy udhëtime më hapën horizonte të reja emocionale, më dhanë një pamje të gjerë të botës që nuk e kisha pasur më parë, më zhvilluan edhe teknikisht. Falë tyre, në veprën letrare që pasoi, arrita të përfshij jo vetëm Karaibet, por edhe Anglinë – çka qe jashtëzakonisht e vështirë. Munda, gjithashtu, t’i përfshij të gjitha grupet etnike të ishullit – diçka që nuk kisha qenë në gjendje ta bëja më herët.

Letërsia e re që krijova në atë kohë kishte për temë turpin dhe fantazinë koloniale – një libër, në të vërtetë, mbi mënyrat se si të pafuqishmit gënjejnë për veten dhe gënjejnë vetveten, ngaqë ky është burimi i vetëm ku mund të mbështeten. Libri u quajt Njerëzit mimikë, por nuk kishte të bënte me imitime të thjeshta; ishte fjala për njerëz të kolonive që përpiqeshin të imitonin vetë kushtin e burrërisë, burra që kishin mësuar të mosbesonin çdo gjë rreth vetes së tyre. Para pak ditësh, disa faqe të këtij libri m’u lexuan – unë vetë nuk e kisha hapur për më shumë se tridhjetë vjet – dhe atëherë m’u duk sikur kisha shkruar për një lloj skizofrenie koloniale, por s’e kisha menduar kurrë në këtë mënyrë. Nuk kisha përdorur asnjëherë fjalë abstrakte për ta përcaktuar qëllimin tim krijues. Po ta kisha bërë nuk do të kisha qenë në gjendje ta shkruaja librin. Ai u shkrua vetëm përmes një vrojtimi të afërt dhe të drejtpërdrejtë, me intuitë.

Bëra këtë përmbledhje të pjesës së hershme të karrierës sime për t’i treguar etapat përmes të cilave, brenda vetëm dhjetë vjetësh, vendlindja ime u transformua në shkrimin tim: nga komedia e jetës së rrugës në studimin e një lloj skizofrenie të përhapur. Ajo që dikur ishte e thjeshtë, tashmë ishte shndërruar në diçka të ndërlikuar.

Si letërsia artistike, ashtu edhe forma e librit të udhëtimit më kanë dhënë mënyrën time për ta parë botën; dhe do ta kuptoni pse, për mua, të gjitha format letrare janë njësoj të vlefshme. E kuptova, për shembull, kur nisa të shkruaja librin tim të tretë për Indinë – njëzet e gjashtë vjet pas të parit – se gjëja më e rëndësishme në një libër udhëtimesh ishin njerëzit mes të cilëve udhëtari qëndron. Ata njerëz duhej ta përcaktonin vetveten. Një ide e thjeshtë në dukje, por që kërkonte një lloj të ri libri; kërkonte një mënyrë të re udhëtimi. Dhe ishte pikërisht kjo metodë që më udhëhoqi më vonë, kur për herë të dytë hyra në botën myslimane.

Unë gjithmonë kam lëvizur vetëm nga intuita. Nuk kam ndonjë sistem, as letrar, as politik. Nuk kam një ide politike udhëheqëse. Mendoj se kjo lidhet me prejardhjen time. Shkrimtari indian R. K. Narayan, i cili vdiq këtë vit, nuk kishte asnjë ide politike. Edhe im atë, që i shkroi tregimet e veta në një kohë të errët dhe pa asnjë shpërblim, nuk kishte një ide politike. Ndoshta është sepse, prej shumë shekujsh kemi qenë larg autoritetit. Dhe kjo na jep një këndvështrim të veçantë. Më duket se na bën më të prirë ta shohim humorin dhe mëshirën e gjërave.

Rreth tridhjetë vjet më parë shkova në Argjentinë. Ishte periudha e krizës së guerilëve. Njerëzit prisnin rikthimin e diktatorit të vjetër Peron nga mërgimi. Vendi ishte i mbushur me urrejtje. Peronistët mezi prisnin të hakmerreshin. Njëri prej tyre më tha: “Ka torturë të mirë dhe torturë të keqe”. Tortura e mirë ishte ajo që u bëhej armiqve të popullit; e keqja – ajo që ata na bënin neve. Të njëjtën gjë thoshin edhe kundërshtarët. Nuk kishte debat të vërtetë. Vetëm pasion dhe zhargon politik i huazuar nga Evropa. Shkrova: “Aty ku zhargoni e kthen çështjen e gjallë në abstraksion, dhe ku zhargoni përballet me zhargonin, njerëzit nuk kanë kauza. Kanë vetëm armiq”.

Dhe pasionet e Argjentinës vazhdojnë ende të ziejnë, ta mundin arsyen, të gëlltisin jetë. Asnjë zgjidhje nuk duket në horizont.

Tani jam pranë fundit të punës sime. Jam mirënjohës për çfarë kam arritur; mirënjohës që kam arritur ta shtyj veten deri në kufijtë e mundshëm. Për shkak të mënyrës intuitive të të shkruarit dhe për shkak të lëndës që shpesh më vinte për dore si një mister i pashpjegueshëm, çdo libër ka qenë një bekim. Çdo libër më ka habitur: deri në çastin e të shkruarit, nuk e dija se e mbartja në vete. Por mrekullia më e madhe për mua ishte fillimi. E ndiej – dhe ankthi është ende i gjallë – se fare lehtë mund të mos e kisha nisur kurrë.

Po e mbyll aty ku e nisa: me një nga esetë e mrekullueshme të Proustit në Kundrejt Sainte-Beuve. “Gjërat e bukura që do të shkruajmë, nëse kemi talent, thotë Proust, janë përbrenda nesh, të papërcaktuara, si kujtimi i një melodie që na ngazëllen, ndonëse nuk mund të rikujtojmë qartë vijën e saj. Ata që mbeten të robëruar nga kjo kujtesë e turbullt e të vërtetave që nuk i kanë njohur kurrë, janë njerëzit e pajisur me dhunti… Talenti është si një kujtesë e brendshme, e cila, më në fund, u mundëson ta afrojnë këtë muzikë të paqartë pranë vetes, ta dëgjojnë qartë dhe ta shënojnë…”

Talent, thotë Prousti. Unë do të thosha: fat dhe shumë punë.

Përktheu nga anglishtja: Kadri Mehmeti.

Të drejtat e botimit, N. Sh. “Armagedoni”.

Marrë nga numri 24 i revistës “Akademia”, botimin e së cilës e ka subvencionuar Ministria e Kulturës, Rinisë dhe Sportit e Republikës së Kosovës