Demonstrata e vitit 1981 në Kosovë – disa parulla që u përdorën gjatë demonstratave (3)

Prof. dr. Sabile Keçmezi – Basha

Në labirintet e errëta të një shteti që sundonte me frikë, drejtësia nuk ishte më as peshore e barabartë, as zë i së vërtetës. Ajo ishte kthyer në një vegël të rëndë të shtypjes, një mekanizëm i sofistikuar për të shuar mendimin e lirë dhe për të mbjellë terrorin si normë. Dënimet, që me ligj mbanin emrin e drejtësisë, në të vërtetë ishin pranga të ftohta mbi ata që guxonin të mendonin ndryshe, mbi ata që zgjidhnin të mos heshtnin.

Në nenet e kodifikuara të shtetit jugosllav, u gjetën justifikime të përshtatshme për të mbushur qelitë me shqiptarë. Neni 134 fliste për “nxitjen e urrejtjes, përçarjes dhe mostolerancës nacionale”, por në të vërtetë, ai ishte një dënim për ata që kërkonin barazi dhe liri. Por më i përdorshmi, më i rëndi dhe më i tmerrshmi, ishte neni 114 – “rrezikim kundërrevolucionar” – një damkë që mbështillej rreth çdo zëri që sfidonte sistemin. Në emër të këtij neni, shqiptarët dënoheshin deri në 15 vjet burg të rëndë, një jetë e tërë e humbur pas grilave për një ëndërr që nuk mund të ndalohej.

Por nuk mjaftonte vetëm izolimi; duhej që trupi i rebelit të thyhej, që shpirti i rezistencës të shuhej nën tortura, që vetë mendimi të shndërrohej në krim. Neni 133, ai për propagandë armiqësore, ishte një tjetër mekanizëm që i hidhte në burg ata që flisnin për të drejtat e tyre, ata që guxonin të formonin organizata ilegale, ata që nuk e shihnin veten si qytetarë të dorës së dytë.
Por disa, nga burgjet, nuk dolën më. Ata nuk u kthyen tek të dashurit e tyre, nuk u rikthyen në rrugët ku kishin marshuar për liri. Ata u nxorën në arkivole, trupat e tyre të gjymtuar dëshmonin për një sistem që nuk dënonte vetëm me burg, por edhe me vdekje. Afrim Abazi, që u mbyt në zyrat e UDB-së në Ferizaj; Zija Shemsiu, që nuk u kthye më nga burgu i Beogradit; Xhemajl Berisha, që u shua në burgun e

Prizrenit – të gjithë ata u flijuan në heshtjen e dhimbshme të dhunës shtetërore.
Këto nuk ishin raste të veçuara, nuk ishin gabime të një sistemi të padrejtë; ishin pjesë e një strategjie të ftohtë dhe të llogaritur mirë për të shuar çdo frymë lirie, për të dënuar çdo ëndërr që shkonte përtej kufijve të një shteti që nuk njihte mëshirë. Demonstratat, protestat, organizatat ilegale – të gjitha u shpallën kriminele, jo sepse ishin të dhunshme, por sepse ishin të drejta. Dhe në sytë e një pushteti që ushqehej me frikë, e drejta ishte kërcënimi më i madh. Por historia nuk harroi. Edhe pse dënimet ishin të rënda, edhe pse disa u zhdukën në errësirën e burgjeve, edhe pse shumë të tjerë u thyen nga torturat, zëri i tyre mbeti. Ai zë nuk u shua as në qelitë e Prizrenit, as në torturat e Beogradit, as në zyrat e UDB-së. Ai zë u bë kujtesë, u bë betim, u bë flakë që ende digjet në zemrat e atyre që e dinë se liria nuk mund të dënohet, nuk mund të shuhet, nuk mund të vritet – sepse ajo është më e fortë se çdo regjim, më e thellë se çdo burg, më e gjallë se vetë frika.

Numra që flasin, heshtje që vret

Në kohën kur terrori bëhej ligj dhe frika kthehej në përditshmëri, burgjet e Kosovës mbeteshin gjithnjë të mbushura, por askush nuk mund të thoshte me saktësi sa ishin ata që mbetën pas hekurave dhe sa të tjerë do të vinin më pas. As vetë pushteti nuk e dinte, ose ndoshta nuk donte ta dinte, sepse arrestimet ishin aq të shpeshta, aq të papritura dhe aq të egra, saqë asnjë statistikë nuk mund ta kapte vërtetësinë e dhimbjes. Shqiptarët mund të burgoseshin në çdo moment – në rrugë, në shkolla, në shtëpitë e tyre – pa asnjë provë, pa asnjë proces, pa asnjë gjurmë. Një popull i tërë u kthye në të burgosur potencialë, ku çdo mendim, çdo shpresë dhe çdo fjalë mund të bëhej pretekst për ndëshkim.

Nga viti 1981 deri më 1990, numrat, edhe pse të ftohtë dhe të thatë, flasin më shumë se çdo fjalë: 3,348 shqiptarë të dënuar, 183 të vrarë me plumba nga policia dhe ushtria, mes tyre 16 fëmijë, 616 të plagosur, 49 prej tyre fëmijë e gra. Çdo vit kishte emra të rinj në listat e vdekjes, çdo vit një dhimbje e re mbështillej mbi plagët e vjetra. Në vitin 1981, 13 shqiptarë u vranë; në 1982, dy të tjerë; në 1983, një heshtje e përkohshme, si qetësia para furtunës. Në 1984, tre të vrarë; në 1985, një tjetër jetë e shuar. Por më pas, numrat u bënë të frikshëm: në vitin 1989, 33 të vrarë; në vitin 1990, 39 të tjerë. Dhe pas këtyre shifrave, ishin familjet që mbeteshin pa bijtë e tyre, rrugët që mbusheshin me funeralë, zemrat që nuk dinin më të shpresonin.

Burgjet mbusheshin kryesisht me të rinj, me ata që ende nuk e kishin shijuar jetën, por që e kuptonin peshën e lirisë. Të moshës 18-20 vjeç, 26 për qind e të burgosurve; të moshës 21-24 vjeç, 21 për qind. Mbi këtë moshë, vetëm 11 për qind, sepse pushteti kishte kuptuar se ishte rinia ajo që duhej thyer, ishte ëndrra e tyre që duhej shuar para se të bëhej realitet. Nuk u kursyen as fëmijët: 3.9 për qind e të dënuarve ishin 14-15 vjeçar, ndërsa 16-18 vjeçaret përbënin 15.6 për qind. Një brez i tërë u rrit mes qelive, mes torturave dhe dhunës, në një botë ku shpresa ishte një luks që askush nuk mund ta lejonte më.

Pushteti serb nuk njihte kufij në ndëshkim. Nuk mjaftonte të dënoheshin ata që kishin guxuar të flisnin; duhej të ndëshkoheshin edhe ata që thjesht mendonin. Intelektualët, ata që mendjen e kishin armën më të fortë, u izoluan, u dënuan, u shpallën të rrezikshëm për një sistem që nuk duronte dritën e mendimit të lirë. Dhe ata që përfundonin në burg, nuk kishin as statusin e një të burgosuri politik. Ata nuk dënoheshin sipas një aktgjykimi të plotfuqishëm, sepse nuk kishte nevojë për të. Akuza ishte thjesht vetë ekzistenca e tyre, vetë fakti që ishin shqiptarë dhe që nuk pranonin të ishin skllevër të një sistemi që kërkonte të shndërronte çdo shqiptar në një qenie të heshtur dhe të nënshtruar.
Në dhjetë vjet, ky popull përjetoi të gjitha format e dhunës, të gjitha dimensionet e shtypjes. Dhe ndoshta nuk ishte vetëm dhuna fizike ajo që lëndonte më shumë, por vetëdija se çdo ditë mund të ishte e fundit, se çdo trokitje dere mund të sillte arrestimin, se çdo hap në rrugë mund të përfundonte me një goditje plumbi. Në një botë ku drejtësia ishte vetëm një iluzion dhe ligji ishte një armë, të jetuarit me frikë ishte forma më e fshehtë e robërisë.

Por një popull nuk mund të mbahet në pranga përjetësisht. Burgjet mund të mbushen, por zemrat nuk mund të prangosen. Dhuna mund të marrë jetë, por nuk mund të shuajë një komb. Dhe historia, me gjithë dhimbjen e saj, dëshmon se ata që dikur u dënuan pse ëndërruan, sot jetojnë në kujtesën e një populli që nuk harron dhe që, mbi të gjitha, nuk dorëzohet.

Heshtja që burgoste, fjala që dënohej

Pas vitit 1981, Kosova u shndërrua në një skenë ku dhuna nuk njihte kufij dhe padrejtësia u institucionalizua në format më të egra. Burgjet nuk ishin më thjesht vende ku mbaheshin ata që shteti i konsideronte armiq; ato u bënë dhoma torturash për të gjithë ata që mendonin ndryshe, që nuk pranonin të përshtateshin me narrativën e pushtetit. Midis të burgosurve politikë, u përfshinë edhe dy grupe intelektualësh shqiptarë, të cilët nuk u dënuan sipas ligjit, por u izoluan sipas urdhrit të shtetit. Kjo masë nuk kishte nevojë për gjykim, për prova apo për argumente; mjaftonte një dyshim i pushtetit, një fjalë e papërshtatshme, një mendim i pashprehur, por i perceptuar si i rrezikshëm.
Ky izolim nuk ishte thjesht një privim lirie, por një mesazh i qartë: ose do të nënshtrohesh, ose do të fundosesh në harresën e qelive. Për grupin e parë të të izoluarve pas demonstratave të vitit 1981, nuk ka të dhëna të sakta; ata u zhdukën nëpër dhomat e errëta të burgjeve pa asnjë gjurmë, si hija që sistemi donte të fshinte. Por për grupin e fundit, atë të marsit 1989, numri ishte i njohur: 237 intelektualë, të ndarë nga familjet e tyre, të larguar nga Kosova dhe të hedhur në qelitë e Vranjës, të Leskovcit, të Nishit dhe të Beogradit. Ishin mendjet më të ndritura të Kosovës, të cilët nuk kishin kryer asnjë krim, por mbi ta rëndonte një mëkat i pafalshëm për një regjim shtypës – ata mendonin me kokën e tyre dhe nuk i përshtateshin formulave të pushtetit.

Sekretari i Sekretariatit të Punëve të Brendshme të Kosovës, duke shfrytëzuar kompetencat e tij, urdhëroi arrestimet dhe deportimet e tyre, pa asnjë provë fajësie, por vetëm me bindjen se ata mund të bëheshin armiq të shtetit. Ishte një dënim preventiv, një ndëshkim i heshtur për ata që ndoshta do të guxonin të ngrinin zërin nesër. Por izolimi nuk ishte i mjaftueshëm – në burgjet ku u dërguan, ata u keqtrajtuan brutalisht, u torturuan, u detyruan të përulen para një pushteti që kërkonte jo vetëm heshtjen e tyre, por edhe thyerjen e shpirtit të tyre.
Në këtë klimë të rëndë shtypjeje, inteligjencia e Kosovës ndodhej mes kudhrës dhe çekanit: ose do të nënshkruante deklaratat e besnikërisë ndaj platformës politike të Lidhjes Komuniste të Jugosllavisë, ose do të dënohej pa kthim. Nuk kishte rrugë të tretë. Nuk kishte vend për mendim të lirë, nuk kishte hapësirë për dialog. Në momentin kur pushteti serb ndjeu se nuk mund t’i mposhtte mendjet e ndritura të shqiptarëve me argumente apo ide, ai vendosi t’i zhdukte ata me dhunë.

Ishte kjo koha kur në zhargonin politik të Kosovës u fut termi i frikshëm “heshtakët”, një damkë që nuk kërkonte asnjë provë për t’u kthyer në dënim. Mjaftonte që të ishe i rezervuar, të mos shprehje mbështetje të hapur për pushtetin, dhe menjëherë etiketoheshe si “armik i bashkëjetesës”, si “rrezik për vëllazërim-bashkimin”, si një “shqiptar me prirje nacionaliste dhe irredentiste”. Oportunizmi i disa intelektualëve barazohej me nacionalizëm, heshtja e të tjerëve me tradhti, ndërsa refuzimi për t’u përkulur me një akt rebelimi. Në këtë lojë të errët, nuk kishte rëndësi se çfarë kishe bërë; rëndësi kishte se çfarë mendoje, apo se çfarë mund të mendoje nesër.
Ky ishte sistemi i frikës, i ndërtuar me paramendim, i formësuar me një mizori të ftohtë dhe të llogaritur. Një sistem ku vetë ekzistenca e një intelektuali shqiptar përbënte një kërcënim, ku dija nuk ishte më dritë, por rrezik, ku heshtja e qëndresa ishin njësoj të dënueshme. Burgjet ishin të mbushura jo me kriminelë, por me mendimtarë, jo me tradhtarë, por me njerëz që nuk pranonin të ishin skllevër. Dhe kështu, Kosova u gjend në një udhëkryq të dhimbshëm, ku ose do të pranonte nënshtrimin, ose do të përballej me errësirën e izolimit dhe të torturave. Por, siç dëshmon historia, heshtja që imponohet me dhunë kurrë nuk mund të zgjasë përgjithmonë.

Vitet e humbura në burgjet e heshtjes

Në mozaikun e popujve të ish-Jugosllavisë, shqiptarët përbënin vetëm 12% të popullsisë, por në listat e të dënuarve politikë ata zinin mbi 90%. Ky nuk ishte thjesht një disproporcion statistikash; ishte një politikë e mirëfilltë ndëshkuese, një mekanizëm i mirëmenduar që synonte të thyente krenarinë e një populli të tërë duke e burgosur brez pas brezi.
Të rinjtë shqiptarë, ata që sapo kishin nisur të ëndërronin për një të ardhme, e nisnin jetën me pranga. Mesatarisht, dënimet e shqiptuara ndaj tyre arrinin në 7 vjet e 1 muaj. Kur ky numër shumëzohet për 3.348 të dënuarit politikë, del një shifër tronditëse: 23.760 vjet burg të shqiptuara vetëm në një dekadë. Mbi njëzet e tre mijë vjet robëri të shpërndara ndër jetë që mund të ishin ndryshe, ndër shpresa të copëtuara, ndër familje të ndara me dhimbje.

Por këto vite nuk ishin të vetmet. Në procedurat kundërvajtëse, ku 10.000 shqiptarë u dënuan për kundërshtim të heshtur, u grumbulluan edhe 1.232 vjet burg të tjera. Dhe kur këto shifra kombinohen, arrijmë në një realitet të frikshëm: 24.992 vjet burgim të shqiptuara ndaj shqiptarëve, vetëm sepse kishin guxuar të kërkonin diçka që për të tjerët ishte e natyrshme – dinjitetin e tyre.
Në këtë dekadë të errët, asnjë shqiptar nuk ishte i paprekshëm. Në radhët e ushtrisë jugosllave, 1.346 ushtarë shqiptarë u dënuan dhe 63 prej tyre u vranë në kazerma, pa gjyq, pa shpjegim, pa mundësinë për të treguar anën e tyre të historisë. Ata nuk u kthyen më në shtëpi, nuk mundën të përqafojnë më familjet e tyre – u zhdukën nën errësirën e një shteti që nuk toleronte as frymëmarrjen e tyre.
Viti 1981, viti që tronditi themelet e Kosovës, u bë një pikë kthese jo vetëm në historinë e qëndresës shqiptare, por edhe në ashpërsinë e ndëshkimeve. Vetëm pas 11 marsit, gjykatat e qarkut në Prishtinë, Gjilan, Pejë, Prizren e Mitrovicë organizuan 36 procese politike, ku 297 shqiptarë u dënuan me burgime të gjata, duke filluar nga 1.6 deri në 15 vjet burg të rëndë. Secili prej tyre kishte një histori, një familje që priste, një ëndërr që mbeti përgjysmë.

Por këto numra nuk janë thjesht statistika. Ato janë jeta të copëtuara, fëmijëri të humbura, familje të shkatërruara, prindër që plakeshin duke pritur kthimin e bijve të tyre nga burgjet e largëta të Nishit, Beogradit, Vranjës e Leskovcit. Janë rrugë të zbrazura nga hapat e të rinjve që nuk u kthyen më, janë fjalë të pashprehura, ëndrra të varrosura në qelitë e errëta ku dhuna ishte ligj dhe padrejtësia një normë.
Në këtë aritmetikë të dhimbjes, secili numër përfaqëson një jetë të mohuar, një rini të shuar, një të ardhme që nuk ndodhi kurrë. Dhe kur një popull dënohet në këto përmasa, nuk është më thjesht për të heshtur një brez – është për të zhdukur një komb nga vetë kujtesa e tij. Por historia dëshmon se asnjë burg nuk është aq i fortë sa të mbajë peng një popull të tërë, dhe asnjë regjim nuk është aq i fuqishëm sa të shuajë dritën e lirisë që digjet në shpirtin e tij.

Fati dhe kujtesa- 44 vjet pas demonstratave

Koha ecën, vitet kalojnë si lumenj që gdhendin rrjedhën e historisë, por ka ngjarje që nuk treten, që mbeten të gjalla, që rikthehen sa herë që populli ndalet për të reflektuar mbi rrugën që ka përshkuar. 44 vjet nga demonstratat e vitit 1981, dhe ja ku jemi sërish, në një udhëkryq të kujtesës, ku e kaluara flet, historia merr frymë dhe e ardhmja pret të ndriçohet nga mësimet e dhimbshme të së djeshmes.
Sa e çuditshme është loja e fatit! Në këtë përvjetor, teksa shfletoj dokumente, mesazhe të harruara, dëshmi të kohës, më dalin përpara fjalët e atyre që e sfiduan heshtjen dhe u ngritën me guxim për të drejtat e tyre. Parullat e demonstratave, të shkruara në muret e qytetit, të thërritura me zë të fortë në rrugë, të mbartura në shpirtin e një populli që kërkonte lirinë, tani më dalin përpara si jehona që refuzojnë të zbehen.

Ishin parulla të një epoke që nuk mund të harrohet, fjalë të thjeshta, por të mbushura me zjarr, me shpresë, me vendosmëri. Ato ishin britma e një populli të mbërthyer nga padrejtësia, një thirrje e një rinie që nuk pranonte të nënshtronte shpirtin e saj. Dhe tani, për hir të këtij momenti historik, për të rikthyer atë frymë të pakompromis që ndriçoi rrugët e Kosovës në pranverën e 1981-shit, sjell sërish disa nga ato parulla – si dëshmi të një kohe kur e drejta u shkrua me gjak, kur shpresa sfidoi frikën, dhe kur guximi i një brezi u bë themeli mbi të cilin u ngrit e ardhmja.

Por ajo që më shqetëson më shumë nuk është e kaluara jonë, sepse ajo është e gdhendur thellë në shpirtin e atyre që e përjetuan. Më dhemb mendimi se si do ta kujtojnë këtë rrugëtim brezat që vijnë pas nesh. Lutem dhe shpresoj që ata të mos e shohin lirinë si një dhuratë të vetvetishme, të mos e marrin si një të drejtë të lindur pa e kuptuar çmimin që u pagua për të. Të mos harrojnë se para se të arrinim këtu ku jemi sot, rruga qe e gjatë dhe e mbushur me sakrifica.
Është e domosdoshme që çdo brez ta njohë këtë histori, të reflektojë mbi të dhe ta mbajë gjallë kujtimin e atyre që guxuan të sfidonin errësirën. Të rinjtë e asaj kohe, studentët që mbajtën mbi supe barrën e dhembjes dhe të historisë, nuk luftuan për veten e tyre, por për brezat që do të vinin më pas. Ata ngritën zërin jo vetëm për të tashmen e tyre, por për të ardhmen tonë. Dhe kjo është një përgjegjësi që nuk mund dhe nuk duhet të harrohet.

Prandaj, kujtesa nuk është vetëm një çështje e së shkuarës—ajo është një detyrë e së tashmes dhe një amanet për të ardhmen. Sa herë që ecim në rrugët ku dikur u dëgjua thirrja e tyre, sa herë që përjetojmë frytet e lirisë për të cilën ata luftuan, duhet të ndalemi për një çast dhe të kujtojmë. Sepse historia nuk jeton vetëm në dokumentet e arkivave, në librat e historisë—ajo rron në mendjet dhe zemrat tona, në vetëdijen tonë kolektive. Dhe vetëm nëse e ruajmë dhe e bartim atë brez pas brezi, sakrifica e tyre nuk do të shndërrohet kurrë në heshtje.
Demonstratat studentore, në çdo cep të historisë, kanë qenë gjithmonë një shpërthim i shpirtit të një populli, një zë që nuk mund të heshtë, një revoltë që nuk mund të shuhet. Ato nuk janë kurrë të heshtura, nuk ndodhin pa parulla, pa thirrje që dridhen rrugët dhe sheshet, pa kërkesa të qarta që shpalosin të drejtat e mohuara. Ato janë britma e ndërgjegjes kolektive, jehona e një padrejtësie të padurueshme, e një padrejtësie që ka mbushur kupën dhe kërkon të derdhet në rrugë.

Kërkesat që shfaqen në parulla nuk janë vetëm fjalë të shkruara mbi copëza pëlhure apo kartoni; ato janë pasqyra e një dhimbjeje të thellë, e një sakrifice të gjatë, e një guximi që nuk pranon të nënshtrohet. Ato janë amaneti i një gjenerate që vendos të mos rrijë duarkryq, që zgjedh të përballet, të dalë në rrugë, të sfidojë pushtetin, të kacafytej me policinë dhe ushtrinë e okupatorit, duke mbajtur mbi supe barrën e një kombi të tërë.

Parullat nuk janë vetëm simbole të një demonstrate—ato janë zëri i një populli në lëvizje. Janë të thjeshta në formë, por të fuqishme në përmbajtje, të shkurtra në fjalë, por të pafundme në domethënie. Ato bëhen flamuj të një ideali, frymëzim për ata që marshojnë dhe tmerr për ata që shtypin. Në to gërshetohet shpresa dhe zemërimi, vendosmëria dhe revolta, dhe në çdo germë shkruhet me guxim historia e një populli që nuk pranon të heshtë.

Dhe kështu, demonstratat nuk janë vetëm një tubim masash, por një manifest i gjallë i lirisë, një përpjekje e dëshpëruar për të ndryshuar të tashmen dhe për të ndërtuar një të ardhme më të drejtë. Dhe parullat, ato britma të shkruara mbi pëlhurë e karton, mbeten dëshmi e kësaj lufte, duke mbijetuar si jehona që historia nuk mund t’i shuajë.

Parullat e demonstruesve të vitit 1981 nuk ishin thjesht fjalë të hedhura në ajër, nuk ishin britma të rastësishme të një turme të papërgatitur. Ato ishin të menduara, të hartuara me kujdes, të shpalosura si një testament i qartë i aspiratave të një populli. Çdo parullë e shkruar ishte më shumë se një fjali—ishte një betim, një thirrje e pastër dhe e vendosur që bartte peshën e historisë dhe të së drejtës së mohuar. Nuk kishte vend për fjalë të pavend, për thirrje të pakontrolluara, për shpërthime të çastit që mund të deformonin mesazhin e një lëvizjeje që kishte lindur nga dhimbja, por që udhëhiqej nga një vizion i qartë.

Demonstratat nuk ishin kaos, nuk ishin rrëmujë—ato ishin një marshim i disiplinuar, një lëvizje e drejtuar me mendje të kthjellët dhe me zemër të fortë. Dhe si të tilla, ato nuk lejonin asnjë devijim nga qëllimi i tyre. Ata që guxonin të thërrisnin parulla që nuk ishin pjesë e programit të demonstratës, ata që tentonin të shpërqendronin rrjedhën e kësaj përpjekjeje madhore, largoheshin pa asnjë hezitim, pa asnjë mëshirë. Sepse çdo fjalë e thënë në atë moment nuk ishte thjesht një tingull, por një gur që ose ndërtonte ose rrëzonte kauzën për të cilën ata kishin dalë në rrugë.

Parullat ishin si shtylla të forta mbi të cilat qëndronte e tërë ndërtesa e demonstratave. Ato ishin fryma e tyre, ritmi i tyre, udhërrëfyesi i një populli që kërkonte drejtësi. Çdo thirrje që jehonte në rrugët e qyteteve ishte e ngarkuar me domethënie, e përzgjedhur me kujdes, e drejtuar me vendosmëri. Dhe pikërisht kjo disiplinë, ky përkushtim ndaj një qëllimi të qartë, bëri që demonstratat e vitit 1981 të mbeten një nga momentet më të fuqishme të historisë sonë, një shëmbëlltyrë e guximit dhe e vizionit të një populli që nuk u përkul përballë padrejtësisë.

Demonstratat e vitit 1981 nuk ishin një shpërthim spontan i zemërimit, as një revoltë e çastit që lindi pa drejtim. Ato ishin një lëvizje e menduar dhe e ndërtuar me kujdes, e përgatitur deri në detajet më të vogla, duke dëshmuar se pas tyre qëndronte një vizion i qartë dhe një strategji e fuqishme.

Në demonstrata u thirren shumë parulla dhe duhet thënë se të gjitha ato ishin zgjedhur me kujdes, secila një gur themeli i qëllimit të madh që i kishte nxjerrë në rrugë. Ato nuk ishin thjesht fjalë të shkruara mbi letër, por jehona të një zëri kolektiv që kërkonte të drejtën dhe lirinë e mohuar. Çdo parullë ishte e përpiluar me kujdes të madhe, ishte një manifest që përcillte fuqinë e popullit dhe vendosmërinë e tij për të mos u përkulur. Nuk kishte vend për pasiguri, as për thirrje të rastësishme—çdo tingull, çdo fjalë ishte një mesazh që bartte barrën e historisë dhe aspiratën për të ardhmen.

Por nuk mjaftonte vetëm fjala – demonstratat kishin edhe një ritëm, një frymë që ushqehej nga kënga. Edhe këngët që do të këndoheshin ishin zgjedhur me kujdes, të përshkuara nga fryma e rezistencës, të mbushura me mall për lirinë, me dhimbje për të kaluarën dhe me shpresë për të ardhmen. Ato nuk ishin thjesht melodi, por himne të shpirtit të një kombi që nuk dorëzohej.

Nga gjithë ky organizim, nga kjo përpikëri në përzgjedhjen e fjalëve dhe notave, shihej qartë se udhëheqësit e demonstratave e dinin saktësisht çfarë kërkonin. Ata nuk ishin të luhatur, nuk ishin të pavendosur – ishin të përgatitur, të bindur dhe të gatshëm për të përballuar çdo sfidë që do t’u dilte përpara. Nuk luftonin vetëm për një të tashme më të mirë, por për një të ardhme që do t’u përkiste brezave të ardhshëm. Dhe pikërisht kjo e bëri këtë lëvizje të paharrueshme – fakti se ajo nuk ishte një rebelim i çastit, por një thirrje e vetëdijshme për liri, një thirrje që vazhdon të jehojë edhe sot.

Prandaj, krahas përgatitjes së parullave dhe këngëve që do të jehonin në rrugët e qyteteve, ata kishin marrë edhe masa të rrepta për të ruajtur unitetin dhe seriozitetin e lëvizjes. Nuk kishte hapësirë për devijime, për veprime të pamenduara që mund të dëmtonin mesazhin e pastër të demonstratave. Ata që silleshin jashtë programit të caktuar, ata që me fjalë ose me veprime përpiqeshin të prishnin qartësinë e kërkesave, do të largoheshin pa mëdyshje, pa kompromis, pa falje.

Sepse një demonstratë nuk është vetëm një tubim njerëzish, por një simfoni zërash që duhet të jenë në harmoni për të krijuar jehonën e dëshiruar. Çdo notë e gabuar, çdo fjalë e papërshtatshme, çdo hap i pavend mund të errësonte mesazhin dhe të zbehte forcën e revoltës. Ata që nuk mund të respektonin disiplinën e një lëvizjeje që kërkonte liri me dinjitet dhe guxim, nuk mund të ishin pjesë e saj.
Ishte një betejë që nuk luftohej me rrëmujë, por me qartësi, me organizim, me vendosmëri. Dhe vetëm ata që e kuptonin këtë, ata që ishin gati të ecnin me hapa të matur drejt së ardhmes, mund të mbeteshin në radhët e atyre që shkruan historinë me zërin dhe guximin e tyre.
Parullat që u përdorën në demonstrata nuk ishin thjesht një listë kërkesash të shpërndara për t’u ndjekur verbërisht. Ai ishte një betim i përbashkët, një fjalë e dhënë nga të gjithë ata që do të marshonin në emër të një ëndrre të madhe. Në rreshtat e tij nuk kishte vetëm fjalë të renditura në mënyrë të ftohtë, por një frymë e madhe disipline dhe përkushtimi, një thirrje e qartë për unitet dhe përpikëri. Nuk ishte një grumbull fjalësh të hedhura rastësisht mbi letër, por një kod i pashkruar i vendosmërisë dhe i dinjitetit të atyre që dolën përballë erërave të shtypjes.

Që në fillim, udhëheqësit e demonstratave kërkonin që mos të thirrin parulla që dëmtonin çështjen kombëtare me një porosi të fortë për të gjithë ata që do të merrnin pjesë. Nuk ishte një kërkesë e zakonshme, por një udhëzim i prerë, një porosi që nënkuptonte se këto demonstrata nuk ishin një revoltë e çastit, por një betejë e mirëorganizuar. Nuk kishte hapësirë për fjalë të tepërta, për veprime të pamenduara, për emocione të papërmbajtura që mund të devijonin thelbin e asaj për të cilën po luftohej.

Ishte një thirrje për përkushtim dhe disiplinë, një lutje që kërkonte nga secili pjesëmarrës të ishte jo vetëm zëdhënës i kauzës, por edhe mbrojtës i qartë i saj. Sepse fitorja nuk arrihet me rrëmujë, por me unitet; nuk arrihet me britma të shpërndara, por me një zë të bashkuar. Çdo demonstrues ishte një fije në pëlhurën e madhe të rezistencës, dhe çdo fjalë jashtë programit mund të ishte një fije që rrezikonte të këpuste këtë strukturë të ndërtuar me aq mund dhe sakrificë.

Prandaj, ajo lutje në fillim të demonstratave nuk ishte thjesht një formalitet—ajo ishte një udhërrëfyes, një premtim që kërkonte të respektohej, një kod që u shndërrua në disiplinën që e bëri këtë lëvizje të pathyeshme. Dhe falë këtij përkushtimi, demonstratat e vitit 1981 mbetën të paharrueshme, jo vetëm për zërin e tyre të fuqishëm, por edhe për përpikërinë me të cilën ai zë u ngrit në histori.
Andaj, në këtë shkrim do ti rendis parullat që patën një jehon dhe një ndikim tek populli, tek studentet dhe tek okupatori. Duke i renditur një nga një parullat që do të jehonin në rrugët e Kosovës, do i sjelli ashtu edhe siç janë thirrur nga demonstruesit. Secila prej tyre ishte më shumë se një thirrje – ishte një dëshmi e një dhimbjeje të pashuar, një reflektim i padrejtësisë së kohës dhe një betim i pathyer për të mos u nënshtruar. (Vijon)