Tashmë janë bërë mbi dy vite që prej kur Kosova është vënë nën sanksione nga ana e Bashkimit Evropian (BE). Ato që nga dikush janë vlerësuar si sanksione e nga dikush si masa të përkohshme, i kushtuan vendit mbi 600 milionë euro projekte që janë pezulluar ose edhe janë vonua për një kohë të pacaktuar gjatë këtyre dy viteve. Përveç projekteve, sanksionet kanë pasur edhe ndikim tjetër, duke shkaktuar ndërprerje të konsiderueshme të planeve të zhvillimit, duke penguar qeverisjen lokale dhe duke ndikuar në trajektoren e integrimit të Kosovës në BE.

Në një artikull të publikuar nga “EUNews” është theksuar që edhe pse këto të njëjtat janë cilësuar si të përkohshme, në realitet, po dëshmohen të mos jenë as të përkohshme dhe as të kthyeshme, as tani që Komisioni Evropian ka njoftuar se do të fillojë heqjen e tyre.

“Edhe nëse masat hiqen tani, ndikimi i vonesës dyvjeçare në këto projekte është më i madh se vlera e tyre nominale”, ka thënë Rrona Zhuri, koordinatore e kërkimit në Institutin GAP për Studime të Avancuara, e cila ka kryer analizën mbi ndikimin financiar të masave të BE-së në Kosovë.

Procedurë e paqartë

Në maj 2023, tensionet me Serbinë fqinje janë përshkallëzuar në veri të Kosovës, kur protestat kundër ndërhyrjes së policisë së Kosovës për të lehtësuar instalimin e katër kryetarëve të sapozgjedhur të bashkive u shndërruan në përleshje të dhunshme, duke përfshirë edhe trupat e KFOR-it të udhëhequra nga NATO. Protestat u udhëhoqën nga Lista Serbe, partia dominuese serbe në Kosovë, e cila mban lidhje të ngushta me presidentin serb, Aleksandër Vuçiq.

Pas një votimi unanim në Këshill, BE-ja ka miratuar masa “të përkohshme dhe të kthyeshme” kundër Kosovës më 28 qershor 2023, në përgjigje të asaj që Komisioni e ka përshkruar si “mungesë bashkëpunimi” nga autoritetet në Kosovë në qetësimin e situatës në veri.

Që atëherë, BE-ja ka pezulluar të gjitha vizitat dypalëshe, përveç atyre të kryera si pjesë e Dialogut Serbi-Kosovë të lehtësuar nga BE. Pasojat financiare kanë qenë gjithashtu të konsiderueshme. Financimi përmes Instrumentit për Ndihmë Para-Anëtarësimi (IPA) është ngrirë dhe propozimet e paraqitura sipas Kornizës së Investimeve në Ballkanin Perëndimor (WBIF) nuk po shqyrtohen më nga Bordi Menaxhues i WBIF.

Këto masa nuk klasifikohen zyrtarisht si sanksione, të cilat do të kërkonin miratim unanim nga të 27 shtetet anëtare çdo gjashtë muaj për rinovim – por në vend të kësaj ndjekin një procedurë sipas kornizës së Politikës së Përbashkët të Jashtme dhe të Sigurisë (CFSP), e cila gjithashtu kërkon unanimitet në Këshill për heqjen e tyre.

Në përfundimet e dhjetorit 2024 mbi zgjerimin, Këshilli deklaroi se BE-ja “do t’i heqë gradualisht” këto masa “paralelisht me hapat e mëtejshëm” të ndërmarra nga autoritetet e Kosovës. Si pasojë, Komisioni ka njoftuar se kishte filluar punën për një heqje “graduale, të kushtëzuar dhe të kthyeshme”. Megjithatë, kur është pyetur për sqarime, një zëdhënës i BE-së nuk ka pranuar të jepte detaje në lidhje me procedurën, një afat kohor të mundshëm dhe kushtet që Kosova duhet të përmbushë në lidhje me “përparimin në terren” dhe “çtensionimin e qëndrueshëm” në veri të Kosovës. “Ato duhet të revokohen plotësisht dhe pa vonesë”, ka thënë Riho Terras, raportuesi i Parlamentit Evropian për Kosovën, për Parlamentin. Nëse objektivi i BE-së është të rivendosë dialogun midis Kosovës dhe Serbisë, “trajtimi i padrejtë i Kosovës nuk e mbështet këtë objektiv”, ka theksuar ai, duke vënë në dukje se meqenëse sjellja e Serbisë mes tensioneve në rritje në rajon nuk është përmbushur me asnjë masë të BE-së është “krejtësisht e papranueshme” që masat ndëshkuese kundër Kosovës nuk janë hequr ende “pa vonesë”.

Ndikimi i sanksioneve të BE-së në terren

Masat kanë shkaktuar ndërprerje të konsiderueshme të planeve të zhvillimit, kanë penguar qeverisjen lokale dhe kanë ndikuar në trajektoren e integrimit të Kosovës në BE. Sipas një raporti të publikuar në qershor nga Instituti për Studime të Avancuara GAP, një grup ekspertësh në Kosovë, shkalla e dëmit është e konsiderueshme. Sipas vlerësimeve të përgjithshme, projektet me vlerë afërsisht 613.4 milionë euro janë vonuar, pezulluar ose janë lënë në pritje për një kohë të pacaktuar. Kjo përfshin grantet e humbura, zhvillimet e shtyra të infrastrukturës dhe aksesin e bllokuar në sektorë thelbësorë si energjia, arsimi, mjedisi dhe dixhitalizimi. Për një vend të vogël si Kosova, i cili mbështetet shumë në ndihmën e BE-së për investime publike dhe planifikim zhvillimor, pasojat kanë qenë të gjera dhe të ndjera thellë.

Në zemër të ndikimit financiar qëndron pezullimi i projekteve në kuadër të IPA II dhe IPA III, dy instrumente kyçe të BE-së për mbështetjen e vendeve kandidate dhe kandidate potenciale. Së bashku, projekte me vlerë rreth 218 milionë euro janë prekur. Marrëveshja IPA e vitit 2020 parashikoi 32.1 milionë euro në projekte të pezulluara, duke përfshirë një investim jetësor prej 25 milionë eurosh në sistemin e ngrohjes qendrore dhe 7.1 milionë euro në fonde të humbura plotësisht për shkak të afateve të humbura për fillimin e projekteve. Këto fonde u destinuan për fusha kritike si bujqësia, turizmi rural dhe rritja e konkurrueshmërisë së biznesit.

Marrëveshja IPA e vitit 2021 përfshinte 37.5 milionë euro në projekte që janë ndaluar gjithashtu. Këto mbulonin një sërë fushash: mbrojtjen e mjedisit, zhvillimin bujqësor dhe rural, reformat e tregut dhe ristrukturimin e administratës publike. Ndër programet e prekura ishte “Skema e Qelizave të Reja”, një iniciativë kryesore që ofronte bursa për studentët kosovarë që synonin të ndërtonin ekspertizë në ligjin, qeverisjen dhe administratën e BE-së, e parë si thelbësore për përgatitjen e shërbimit civil të Kosovës për integrimin në BE.

Edhe më me pasoja ishte ngrirja e të gjithë paketës IPA 2022, me vlerë 91.83 milionë euro. Këto fonde ishin ndarë për të mbështetur reformat kyçe, duke përfshirë të drejtat themelore, zhvillimin socio-ekonomik, përpjekjet për tranzicion të gjelbër dhe harmonizimin ligjor me normat e BE-së. Megjithëse paketa IPA 2023 u kursye kryesisht, me 90 për qind të grantit të saj prej 75 milionë eurosh të fokusuar në energji të shpërndarë në kohë, planet nën IPA 2024, me vlerë 56.4 milionë euro, janë vonuar dhe tani janë caktuar për riprogramim në ciklin 2025-2027. Këto përfshijnë projekte në reformën e sektorit të drejtësisë, anti-korrupsionin, energjinë, kulturën dhe arsimin e hershëm – sektorë në thelb të përafrimit të Kosovës me BE-në.

Përveç projekteve të pezulluara të IPA-s, janë prekur edhe rreth 395.5 milionë euro projekte në kuadër të Kornizës së Investimeve në Ballkanin Perëndimor (WBIF) – të financuara bashkërisht nga BE-ja, institucionet financiare ndërkombëtare dhe donatorët dypalësh.

Rreth 395.5 milionë euro në aplikime për projekte janë bllokuar. Këto përfshijnë ndërmarrje të mëdha të bashkëfinancuara me Bankën Evropiane të Investimeve (BEI), Bankën Evropiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH) dhe Bankën Botërore, të cilat kishin për qëllim modernizimin e infrastrukturës fizike dhe dixhitale të Kosovës.

Sipas raportit të Institutit GAP, ndër sektorët më të goditur është mjedisi, i cili përbën 350.7 milionë euro në financim të ngrirë ose të vonuar. Sektori i energjisë vjen nga afër, me 114.4 milionë euro në projekte të prekura.

Dixhitalizimi, një përparësi për administratën publike dhe sistemin arsimor të Kosovës, ka pësuar gjithashtu pengesa. Rreth 57 milionë euro në projekte të financuara nga WBIF që synojnë zgjerimin e internetit me shpejtësi të lartë dhe përmirësimin e infrastrukturës së të dhënave janë pezulluar. Ndërkohë, sektori i kulturës ka parë 15 milionë euro në investime të mundshme të ngrira – fonde që do të kishin mbështetur ndërtimin e një salle koncertesh kombëtare dhe galerie arti në Prishtinë. Këto projekte ishin hartuar për t’u financuar përmes një përzierjeje grantesh, kredish dhe kontributesh kombëtare të BE-së. Shkalla e këtij pezullimi ka krijuar një boshllëk në financimin publik, duke kufizuar rëndë aftësinë e Kosovës për të zbatuar agjendën e saj të zhvillimit strategjik.

Ndër më të rëndësishmet është projekti i sistemit të ngrohjes qendrore prej 25 milionë eurosh (Termokos), një iniciativë kyçe energjetike nga marrëveshja IPA 2020. Nga kjo shumë, 17.6 milionë euro u premtuan nga BE dhe 7.4 milionë euro nga Kosova. Një tjetër projekt i rëndësishëm, restaurimi i Kinemasë Lumbardhi në Prizren, me vlerë 800,000 euro, është humbur plotësisht. “Për ne, ky ka qenë një projekt jetësor. Një nga qëllimet kryesore të organizatës sonë ka qenë restaurimi i kinemasë më të vjetër në Kosovë. Restaurimi synonte gjithashtu të eliminonte çdo përpjekje ose ide për ndryshim. Ne kemi avokuar për këtë që nga viti 2015, kur u themelua organizata jonë. Procesi është zgjatur jashtëzakonisht shumë — filloi në vitin 2017 me dialogun tonë fillestar dhe angazhimin e tyre të parë parësor. Jemi përballur me vonesa të konsiderueshme, shumë paqartësi dhe mungesë qartësie. Në fund, morëm një letër me tre rreshta nga Zyra e BE-së për Bashkëpunim ku thuhej se u vinte keq, por projekti u anulua për shkak të sanksioneve të vendosura”, ka thënë Ares Shporta, drejtor i Fondacionit Lumbardhi.

Programi më i madh i pezulluar IPA është iniciativa “BE për Mjedisin dhe Energjinë e Rinovueshme” në kuadër të IPA 2022, me vlerë 68.85 milionë euro, e cila synonte të mbështeste projekte në mbrojtjen e mjedisit, energjinë dhe zhvillimin profesional.

Pasojat nuk kufizohen vetëm në objektivat financiare të humbura, ato jehojnë në të gjitha institucionet dhe shoqërinë e Kosovës. Vonesat kanë çuar në rritje të kostove, humbje të momentit në reformat jetësore dhe përkeqësim të shërbimeve në energji, arsim dhe mbrojtje të mjedisit. Qeveritë lokale, veçanërisht në komunat më të vogla, janë përballur me një krizë kapaciteti, me disa projekte të ndaluara në mes të procesit. Shoqata e Komunave të Kosovës ka paralajmëruar se ndërprerja e financimit të BE-së ka rezultuar në shkurtime të mëdha në ofrimin e shërbimeve, duke përkeqësuar pabarazitë midis rajoneve më shumë dhe më pak të zhvilluara.

*Ky artikull u prodhua si pjesë e Rrjeteve Tematike të PULSE, një iniciativë evropiane që mbështet bashkëpunimet gazetareske transnacionale.”