Fatmir Lekaj

Krahasuar me Gellnerin dhe Andersonin, të cilët kanë qasje strukturore, duke e cilësuar kombformimin si rezultat i moder­nitetit dhe jo domosdoshmërisht i planifikuar ose i konstrukt­tuar nga ndokush, historiani me orientim marksist, Erik Hobsbawm, ka qasje të kundërt, në veçanti në librin The Invention of Tradition (2012), sepse u jep rëndësi të veçantë aktorëve (elitave politike) dhe konstaton se kombet janë të konstruktuara nga elitat, duke i përdorur si mjete, llojet e ndryshme të “traditave të shpikura”. Më konkretisht, këto tradita të shpikura kanë të bëjnë me simbolet nacionale (flamurin, himnin, heraldikën etj.), me kulturat popullore (kostumet popullore, këngët popullore etj.), me ceremonitë zyrtare (fjalimet drejtuar popullit, jubiletë etj.) dhe, gjithashtu, me monumentet (ndërtesat e caktuara, statujat etj.).

Sipas Hobsbawm, traditat e shpikura karakterizohen nga përdorimi i motiveve të vjetra për qëllime të reja, duke u dhënë përmbajtje rituale zakoneve që kanë skaduar ose që e kanë humbur qëllimin e origjinës së tyre, dhe duke e vendosur kështu lidhjen ose kontinuitetin me të kaluarën historike. Por, sipas tij, e veçanta me traditat e shpikura është se ky kontinu­itet, nëse nuk është domsodoshmërisht inekzistent, është më pak ose më shumë artificial.^[1] Rrjedhimisht, sipas pikëpamjes teorike të Hobsbawmit, përpjekjet e lëvizjeve kombëtare për ta etabluar kontinuitetin me të kaluarën historike janë të shkëpu­tura nga e kaluara historike. Sepse nuk e kanë ringjallur dhe nuk e kanë mirëmbajtur këtë kontinuitet të së kaluarës historike, por përmes shpikjes së traditave i kanë konstruktuar kombet. Shpikja e këtyre traditave është bërë shpeshherë në mënyrë të vetëdijshme dhe me qëllim të caktuar dhe ka qenë e sukse­sshme aq sa ka mundur të përçohet te masat e gjëra popullore.

Përderisa për Gellnerin, nacionalizmi, rrjedhimisht komb­formimi, është pothuajse një efekt spontan i industrializimit, për Hobsbawm nacionalizmi, rrjedhimisht kombformimi, është një strategji krejtësisht e vetëdijshme e elitave politike, e kon­struktuar nëpërmes traditave të shpikura. Në këtë vazhdë, shikuar nga pikëpamja teorike e Hobsbawmit, bashkësitë na­cionale janë rezultat i përdorimit të nacionalizmit si mjete nga ana e elitave për të siguruar stabilitet social dhe unitet. Përkatësisht elitat, në veçanti nëpërmes traditave dhe simboleve të shpikura, u janë përgjigjur ndryshimeve sociale për ta siguruar integrimin social në periudha historike moderne, të karakteri­zuara nga ndryshimet socio-politike dhe të ndërlidhura me moder­nizimin politiko-ekonomik.^[2]

Në librin Nations and nacionalist since 1780 (2012), Hobsbawm është më i balancuar ngaqë në këtë libër nuk është i shqetësuar veçanërisht vetëm me rolin e aktorëve (elitave politike), por i problematizon edhe parakushtet historike dhe ndryshimet politiko-sociale të ndërlidhura me modernizimin politiko-ekonomik në relacion me kombformimet. Parakushtet historike për kombformimet i shtjellon nëpërmes termit “lidhjet proto­nacionale” (lidhjet paranacionale: gjuha, etnia, religjioni, ikonat dhe historia e përbashkët). Kështu, tutje, duke e proble­matizuar rolin e parakushteve paranacionale, i kundërvihet shpjegimit të “doktrinës nacionaliste” për rolin e parakushteve paranacionale në relacion me kombformimet.

Pretendimi se gjuha është parakushti më fundamental para­nacional për kombformim (ashtu siç pretendon doktrina nacionaliste) nuk ka bazë të fortë historike, sipas Hobsbawm. Sepse, shikuar historikisht, kur merret parasysh periudha historike paranacionale dhe bëhet një ndarje në mes të gjuhës së shkruar dhe gjuhës së folur, dhe kur njëkohësisht bëhet një ndarje në mes të të arsimuarve dhe analfabetëve, rezulton se vetëm disa njerëz të pushtetit dhe një grup i vogël i njerëzve të arsimuar, përkatësisht një elitë relativisht e vogël, e ka zotëruar shkrim-leximin. Rrjedhimisht, në periudhën paranacionale (duke e pasur parasysh se kanë ekzistuar shumë variacione dialektesh dhe jo “gjuhët-nacionale”), gjuha nuk e ka pasur potencialin që të mund të funksionojë si forcë diferencuese për kombformim. Ndërsa gjuhët amtare në epokën paranacionale, që fëmijët i kanë mësuar nga nënat e tyre, dhe i kanë folur për përdorim të përditshëm, nuk kanë qenë në asnjë sens “gjuhë nacionale” sepse “gjuhët nacionale” janë të kushtëzuara nga sistemi arsimor i përgjithshëm.^[3]

Më tutje, sipas Hobsbawm, dallimi në mes të kufijve të bashkësive gjuhësore nuk është fondamentalisht i pastër dhe preciz ashtu siç pretendon “doktrina nacionaliste” ngaqë, shikuar historikisht, në kufijtë në mes të shumë shteteve kombëtare ka pasur rrëshqitje të ndërsjella ndërgjuhësore të bazuara në dialektet e mëhershme. Për shembull, rrëshqitje të tilla ndërgjuhësore ka pasur në mes të popujve sllavë, në mes të popujve skandinavë, në mes të çekëve dhe sllovakëve, në mes të gjermanëve dhe holandezëve etj. Gjithashtu, purizmi (tentimi për t’i përjashtuar elementet e “gjuhëve të tjera nga gjuha jonë” ose “tentimi për ta pastruar gjuhën tonë nga gjuhët e tjera”), ka qenë fenomen i zakontë i ndikuar nga naciona­lizmi. Këtë fenomen të purizmit e vërejmë në një formë të avancuar edhe në ditët e sotme. Për shembull, në Francë kemi një përpjekje të vazhdueshme për ekskludimin e termave që përdoren nga anglishtja apo për ruajtjen/mbrojtjen e pastërtisë së gjuhës frënge nga gjuha angleze. Rrjedhimisht, sipas pikë­pamjes teorike të Hobsbawmit, gjuhët nacionale janë pothuajse në të gjitha rastet gjysmartificiale si rezultat (më shumë ose më pak) i vendimeve të rastësishme politike. Problemi kryesor gjatë këtyre konstruktimeve gjuhësore ka qenë se cili dialekt të merret për bazë. Në shumicën e rasteve janë marrë për bazë dialektet e qendrave politike, për t’i kodifikuar gjuhët e shkruara nacionale.^[4]

Edhe pse i kundërvihet pretendimit të “doktrinës nacionaliste”, se gjuha është fondamenti kryesor paranacional i kombeve, megjithëkëtë Hobsbawm konsideron se gjuha për tri arsye nuk mund të konsiderohet krejtësisht e parëndësishme për komb­formim. Në radhë të parë, bashkësitë gjuhësore në kuadër të elitave politike në epokën e paranacionalizmit mund të kenë kontribuar për formësimin e bashkësive komunikuese dhe këto bashkësi komunikuese mund të kenë funksionuar si “pilot­projekte” duke shërbyer për formimin e bashkësive nacionale. Së dyti, gjuha e pushtetit ka mundur të kontribuojë për unitet paranacional sepse gjuha e pushtetit krijon një stabilitet të ri gjuhësor duke formësuar gjuhën e shkruar dhe, gjithashtu, gjuha e shkruar, duke marrë forcë permanente, ka mundur të ndikojë drejtpërdrejt për standardizimin dhe mirë­mbajtjen e gjuhës së folur. Së treti, gjuha e pushtetit e ka pasur potencialin që të bëhet gjuhë faktike nëpërmes sistemit arsimor dhe meka­nizmave të tjerë shtetërorë.^[5]

Pretendimi se kombet janë të ndërtuara mbi prejardhjen e përbashkët etnike nuk qëndron, sipas Hobsbawm. Po sipas tij, është e rëndësishme të nënvizohet se grupet etnike janë ndërtuar mbi një fondament kulturor dhe jo mbi një fondament biologjik, sepse migrimet që kanë ndodhur gjatë historisë në Evropë kanë ndikuar që të gjitha kombet evropiane, më shumë e më pak, të kenë përzierje ndëretnike. Përzierje në mes të ilirëve pararomak, romakëve, grekëve, fiseve të ndryshme të sllavëve, duke përfshirë valët e pushtuesve nga Azia qendrore që nga avarët deri te turqit otomanë, madje këto variacione interne ndëretnike janë pothuajse gjithkund në botë. Njëkohësisht, Hobsbawm nuk e përjashton tërësisht rëndësinë e dallimeve ndëretnike (variacioneve ndëretnike), të ndërtuara mbi themelet kulturore. Por, sipas tij, në periudhën historike paranacionale dallimet ndëretnike kanë funksionuar më shumë si vertikale sesa si horizontale. Etniciteti është përdorur më shumë për ta ndarë shtresën e lartë (aristokracinë) nga shtresa e ulët sesa që është përdorur t’i ndajë bashkësitë shoqërore horizontalisht me njëra-tjetrën. Gjithashtu, pikëpamja negative për etnicitetin (pikëpamja për dallimet e dukshme etnike: ngjyrën etj.), ka qenë pothuajse gjithmonë irelevante për të formuar unitet paranacional në periudhën historike të paranacionalizmit. Ndërsa në epokën e nacionalizmit dallimet e dukshme etnike (ngjyra etj.) e kanë një tendencë të jenë negative sepse krijojnë paragjykime negative për të “tjerët”, por paradoksalisht këto paragjykime negative për të tjerët janë të verbëta për varia­cionin e dallimeve të dukshme etnike (ngjyrës etj.), brenda grupit të vet kombëtar.^[6]

Religjioni mund të ketë qenë një faktor për unitetin para­nacional, sipas Hobsbawmit, siç është shembulli i polakëve, irlandezëve etj. Mirëpo, sipas tij, relacioni më i afërt në mes të religjionit dhe unitetit nacional është i dukshëm më vonë, gjatë fazës së nacionalizmit të masave. Njëkohësisht religjioni është një fondament paradoksal duke e marrë parasysh se shumë pak kombe dallohen në mes vete, vetëm duke u bazuar në dallimin religjioz. Rrjedhimisht, bashkësia religjioze në një fazë paranacionale nuk ka qenë e domosdoshme për formimin e kombeve. Shembujt e rrallë, që Hobsbawm përmend, ku religjioni mund të ketë ndikuar si diferencues në mes të popujve (por jo gjithmonë te popujt me gjuhë, kulturë dhe prapavijë të përbashkët historike), janë serbët dhe kroatët të cilët tradicionalisht kanë një prapavijë gjuhësore, por ndahen si kombe në ortodoks dhe katolik. Ndërsa shqiptarët në mënyrë të qartë kanë një lloj vetëdije paranacionale pa marrë parasysh dallimet religjioze (ortodoks, katolik dhe mysli­man).^[7]

Hobsbawm u jep rëndësi ikonave në kuptimin e tyre si simbole, rituale ose si praktikë e përbashkët kolektive të cilat formësojnë një realitet të prekshëm (përndryshe imagjinar) për bashkësinë. Por, njëkohësisht, sipas tij, funksioni i ikonave varion nga ikonat me funksion shumë të gjerë (transnacional) deri tek ikonat me funksion shumë të ngushtë (lokal). Shikuar historikisht, ikonat më të përshtatshme në fazën paranacionale që mund të kenë pasur efekt për një unitet paranacional janë ikonat e identifikuara me shtetin, për shembull, të identifikuara me një mbret, perandor, udhëheqës fetar etj.^[8]

Sa i përket historisë së përbashkët, vetëdija për një unitet historik mund të ketë luajtur një rol për unitetin paranacional, sipas Hobsbawm. Mirëpo, sipas tij, kjo vetëdije ka qenë kryesisht e kufizuar në çarqet e elitave politike, përkatësisht e kufizuar te një pjesë shumë e vogël e popullit. Kështu që, në periudhën paranacionale vetëdija historike ka pasur shumë pak forcë të shtrirjes te masat popullore.^[9]

Konkluzioni kryesor i Hobsbawmit është se asnjëra nga këto parakushte paranacionale nuk kanë qenë krejtësisht e domos­doshme, por as e mjaftueshme për t’i formuar identitetet nacionale. Megjithëkëtë, aty ku kanë qenë këto parakushte paranacionale, ka qenë më e lehtë për lëvizjet kombëtare t’i mobilizojnë popujt.^[10] Rrjedhimisht, Hobsbawm mund të interpretohet, se nuk e përjashton tërësisht rolin e parakush­teve paranacionale në relacion me kombformimet.

(Fragment nga libri i sapodalë nga shtypi “Kombformimi dhe përpjekjet e shqiptarëve për liri dhe barazi: një qasje teoriko-interpretuese” i autorit Fatmir Lekaj”.

Librin mund ta gjeni në librarinë “Dukagjini” dhe “Artini” në Prishtinë.)

[1] Hobsbawm & Ranger 2012: 1-14

[2] Po aty: 263-264

[3] Hobsbawm 2012: 51-53

[4] Po aty: 54-57

[5] Po aty: 59-62

[6] Po aty: 63-66

[7] Po aty: 67-70

[8] Po aty: 71-72

[9] Po aty: 73-76

[10] Po aty: 77-79