Natasha Lushaj

Bazuar në njohjen e deritanishme të problemit dhe fakteve të reja, sidomos e befasuar nga këmbëngulja për të ribotuar pikërisht variantin fals të romanit të P. Markos “Një emër në katër rrugë”, edhe 20 vjet pas ngritjes së këtij problemi të mprehtë në shtyp, mund të arrihet lehtësisht në disa konkluzione rreth arsyeve pse u botua ky roman fals që në fillim, dhe pse vazhdon të shpërfillet reklamimi i këtij skandali. Le t’i parashtrojmë faktet që nga fillimi.

Ky roman u fut në programin vitit të 4-t të letërsisë për shkollat e mesme (rreth 1999-2000) paralelisht me përgatitjet për ribotimin e tij. Interesimi ishte i shumëfishtë dhe shumëpalësh, ashtu si dhe përfitimet. Se cila prej këtyre gjërave ishte primare (botimi i romanit apo futja e tij në programin shkollor) dhe cila sekondare, nuk mund ta di, por që këto dy projekte kishin dhe kanë lidhje me njëra-tjetrën e vërteton ribotimi i romanit me tekst fals 20 vjet më pas, nga një shtëpi botuese e specializuar për botimet shkollore. Dihet që librat e projektuar për programet shkollore kanë fitime të mëdha, se janë të detyrueshëm për lexim për mijëra nxënës, brenda dhe jasht kufijve.

Se cili roman do të miratohej nën emrin e Markos varej ekskluzivisht nga komisioni i Ministrisë së Arsimit të asaj kohe (dhe kësaj kohe) që hartonte programin. Diskutimi për të pranuar të futej pikërisht ky roman duhet të ketë shkaktuar shumë debate, sepse Petro Marko aty kishte personazh pozitiv E. Hoxhën; në këtë roman i bëhej një homazh i madh luftës për çlirim të komunistëve antifashistë; romani i bënte një panoramë aspak të këndshme oborrit mbretëror dhe vetë mbretit. Mbajmë parasysh se, në ato vite, po bëheshin gati edhe projektet për ta kthyer trashëgimtarin e mbretit në Shqipëri, me koston e ndryshimit edhe të Kushtetutës së vendit, jo më të një tekst romani!…

Tani, që Marko kishte qenë antifashist, antizogist etj., etj., dihej, por që t’i bënte fllad Hoxhës dhe kjo të botohej… dhe kur pa! Në kulmin e antikomunizmit të fillimviteve 2000! Duhej gjetur një zgjidhje, duhej një kleçkë! Dhe kleçka u gjet. Si fillim, u propagandua me të madhe fakti i çuarjes për karton, një natë para daljes në librari të këtij romani. Dhe kryqëzata u proklamua si akt shpëtimi nga kazani i brumatriçes. “… u kthye, o ba!” U kthye vërtet, por fantazma e romanit, jo romani i vërtetë.

Intervista njëra pas tjetrës, nga ata që nuk e kishin lexuar më romanin që para 30 e ca vitesh dhe ndoshta nuk e dinin ç’kishte ndodhur në botimin e ri. Se nuk lexonin më, prej 30 vitesh. Homazhe lotndjellëse, kush të dilte më mik i devotshëm i Markos! Ata që e dinin, heshtën.

Më tej, duhej një zgjidhje konkrete. Duhej ndryshuar teksti që e vizatonte Markon si komunist të thekur! Të bëhej më pak antifeudal, më pak antizogist dhe doemos ai duhej të retushohej si republikan i vjetër, jo si komunist de! Nuk ishte më në modë.

Kësaj i shërbeu edhe antarësimi i Markos në Partinë Republikane të Godos. S’di pse më hamendet që vetëm një mendjeje brilante si e Godos mund t’i shkonte ndërmend në një gjetje të tillë, d.m.th., që t’i bënte bashkë të gjitha detajet e komplotit: si ta shpëtonin Markon nga sëmundja rinore e majtizmit, si të siguronin një llogari rrjedhëse për familjen e tij dhe si t’ia fusnin letërsisë së shqiptarëve një tekst fals. Epo punë e madhe, se mos e kishte për herë të parë ky milet! Sa herë ia kishte futur (dhe ia fusin) popullit “paria” dhe “inteligjencia” shqiptare! Në fakt, kjo hile i kishte shkuar në mend A. Aliut, shumë kohë më parë, kur ia kishte sugjeruar vetë Markos ndërrimin e vetës së rrëfimit, pikërisht për këto telashet e sotme. Pastaj, meqë ironia, sarkazma e protesta e Markos ndaj kohës së mbretërisë nuk mund të shkulej për fare, u dha udhëzimi që karikatura e asaj kohe të interpretohej, nga studiuesit e shquar të kohës, si alegori e kohës së Hoxhës. E menduar jo keq! Madje, unë them ta interpretojmë edhe si pasqyrë e kulturës dhe moralit të kohës së sotme.

Prandaj është i madh Petro Marko!

Kështu pra, të gjithë ranë dakord: të falsifikohej Petro Marko, me qëllim që, ndër të tjera, t’i jepej edhe familjes së tij një lloj pensioni për jetesë, ngaqë Petroja nuk u kishte lënë pasuri tjetër veç romaneve të tij, që për fat shiteshin shumë. Djali i shkretë kishte ikur krejt parakohshëm, ato që mbetën nuk dinin të bënin asnjë punë. Njëra ngujohej brenda se mos i hapeshin dosjet e vjetra. Tjetra vazhdon të japë intervista për akademistët tanë. Kësaj i thonë të hash mbi kockat e babait. Gjynah mos qoftë!

Por Petro hallemadhi nuk rrojti sa të zgjidheshin hallet e sponsorëve. Fuqi nuk pati më, që ta bënte me dorën e tij rishkrimin e korrigjuar të tekstit të romanit. Ama miqtë e përbetuar ia mbajtën amanetin, duke e rishkruar vetë romanin e Petros, 10 vjet pasi ai nuk ishte më në këtë botë!!

Ky ishte vendimi më i vështirë. Se kishte të bënte me ndërgjegjen intelektuale dhe qytetare. Për hir të “mëshirës kristiane” u hodh mënjanë shkenca e autenticitetit të teksteve të veprave letrare të botuara, FILOLOGJIA, e cila këtë prekje të tekstit të autorit e quan sakrilegj. Një gjë të tillë nuk e kishin bërë as murgjit në manastiret mesjetare, në kohët kur u themelua shkenca e filologjisë! Po se mos dinin gjë mësuesit dhe nxënësit shqiptarë se ç’thoshte filologjia! Që nga krijimi i Fakultetit Filologjik, kurrë nuk kishte pasur atje një lëndë me këtë emër!

9Gjithçka tjetër pastaj ishte fare e lehtë. Për ta kthyer rrëfimin e Markos nga veta e parë në vetë të tretë mund t’i jetë dhënë si detyrë shtëpie ndonjë redaktori mediokër të SHBLSH-së. Ai mavria thjesht merrte lekun, gjynahet u mbeteshin personaliteteve të letrave shqipe, të atëhershme dhe të kurdohershme, si dhe Ministrisë së Arsimit kombëtar që kishin marrë (marrin edhe sot) vendimet.

Secili prej tyre bëri sa kishte në dorë për ta ndaluar botimin e shkrimit tim problemor “A është i P. Markos “Në emër në katër rrugë”?’, 2004.

Për dreq edhe unë, vajta dhe i pyeta të gjithë korifejtë e veprave, të studimeve, të botimeve, të kritikës… Natyrisht e dija që ishin edhe miq shumë të dashur të Petros dhe familjes së tij. Të gjithëve u bëra vetëm një pyetje: Çfarë dini ju për këtë botim, pse ka ndodhur falsifikimi?

Zbulimet ishin shumë interesante, jo veç për çështjen, por edhe për ata vetë…

Tani vjen puna që, 20 vjet më pas, realizohet ribotimi i romanit, me po atë tekst fals. Nuk i bëhet vonë askujt për filologjinë, as për masakrimin e një teksti autentik, as për detyrimin e nxënësve e mësuesve që të mbajnë për autentik një tekst fals, as për nderin intelektual dhe akademik.

Për Petron jo e jo. Nuk ka më të ndershëm se biznesi.

Tiranë, më 12 shtator 2025