Adri Nurellari

Në bregdetin lindor të Mesdheut, nën një diell që nuk njeh stinë, qëndron Famagusta, një qytet që dikur ishte epiqendër turistike që gumëzhinte nga jeta, tingujt e buzukit nëpër taverna apo fëmijët që luanin me kala rëre. Mirëpo sot është katandisur në një qytet fantazmë të denjë për librat e Stephen King apo filmat e Alfred Hitchcock. Për gjysmë shekulli, askush s’ka mundur të hyjë brenda, pasi është konsideruar zonë ushtarake nga turqit. Qyteti mbeti i ngrirë si një kartolinë e harruar dhe si kujtesë e gjallë e një kompromisi të dështuar, e një shteti që nuk u besua kurrë nga vetë njerëzit që e ndërtuan.

Në vitin 1960, kur Qiproja fitoi pavarësinë, greko-qipriotët ëndërronin bashkimin me Greqinë, ndërsa turko-qipriotët, një pakicë e frikësuar, kërkonin ndarje. Megjithatë, nëpërmjet Marrëveshjeve të Zyrihut dhe Londrës, u arrit një kompromis i rrallë midis Greqisë, Turqisë dhe Britanisë për një republikë të re konsociative që do të drejtohej njëkohësisht nga grekët dhe turqit qipriotë. Kushtetuta ishte një laborator delikat i shpërndarjes së pushtetit ku kishte një president grek dhe zëvendëspresident turk me të drejtë vetoje, vende të rezervuara (70% për grekët, 30% për turqit), komuna të ndara etnikisht, polici të veçantë dhe madje të drejtë për ndërhyrje nga tre shtetet garantuese.

Një përcaktim i kujdesshëm në letër që për të funksionuar kërkonte diçka që asnjë traktat s’e imponon dot, mirëbesimin. Për shumicën greke, ky sistem u bë pengesë për qeverisje; për pakicën turke, ishte mburoja e vetme për të mbijetuar.

Në dhjetor të vitit 1963, Presidenti qipriot Makarios (njëherazi kryepeshkopi i kishës) propozoi 13 amendamente kushtetuese për të ulur fuqinë e vetos turke dhe për të bashkuar institucionet e ndara etnikisht. Sipas tij, kjo ishte një përpjekje për ta bërë shtetin më funksional, ndërsa për pakicën turke u lexua si kërcënim. Prandaj këta të fundit zgjodhën bojkotin në shenjë proteste, duke u tërhequr nga institucionet, dhe në vijim shpërtheu dhuna ndër-etnike në Nikozia, por edhe në qytete të tjera të përziera. Në fund të atij dhjetori, një oficer britanik vizatoi me laps vijën e gjelbër që ndau kryeqytetin si një kufi i përkohshëm sigurie, por që u bë i përhershëm.

Si reagim ndaj përplasjeve të dhunshme mes komuniteteve, në vitin 1964 Këshilli i Sigurimit i OKB-së krijoi UNFICYP, misionin e paqeruajtjes që ende sot patrullon në ishull dhe kontrollon rreth 3% të territorit, kryesisht zonën tampon ndërmjet veriut e jugut. Ndërkaq qeveria greko-qipriote mori kontrollin e plotë të institucioneve shtetërore, ndërsa turqit qipriotë u strukën në enklava të vogla, të mbrojtura me struktura paralele nga “rojet vullnetare” të rezistencës të mbështetura nga Ankaraja. Qiproja de facto nuk ishte më shtet i përbashkët, por dy realitete rivale brenda një flamuri.

Turqia kërcënoi disa herë me ndërhyrje ushtarake por u ndal nga kanosja amerikane. Pas vitit 1968, dhuna u fashit, por ndarja u institucionalizua. Turqit jetonin të izoluar në enklava që mbulonin më pak se 3% të territorit, me ekonomi të mbyllur dhe komunikim minimal me pjesën tjetër. Ishulli jetonte në një status quo të tensionuar, një paqe provizore të garantuar nga kaskat blu, ku çdo ditë dukej si qetësi para stuhisë.

Mirëpo në korrik 1974, stuhia shpërtheu. Junta ushtarake e kolonelëve të Athinës organizoi një grusht shteti në Nikozia, rrëzoi presidentin Makarios dhe vendosi në pushtet gazetarin Nikos Sampson, përfaqësues i linjës ekstremiste pro-bashkimit me Greqinë. Pesë ditë më vonë, më 20 korrik, Turqia pushtoi Qipron nën pretekstin e mbrojtjes së pakicës turke dhe në bazë të së drejtës së ndërhyrjes si fuqi garantuese. Në pak javë, 37% e territorit të ishullit ra nën kontrollin e saj; pas një armëpushimi të shkurtër, operacioni i dytë turk (Attila II) e ndau përfundimisht ishullin. Rreth 180 mijë grekë u dëbuan nga veriu, 50 mijë turq u zhvendosën nga jugu, dhe Famagusta u boshatis e u shpall zonë ushtarake. Ishte fundi i shtetit të përbashkët dhe fillimi i Qipros së ndarë njëherë e mirë.

Pothuaj gjysmë shekulli më vonë, në një tjetër cep të Ballkanit, Kosova ecën në një fije të ngjashme të hollë midis shumicës së paduruar dhe pakicës së frikësuar. Edhe Kosova jonë është një shtet i lindur nga kompromisi, nën kujdesin e Perëndimit, me plagë që nuk janë shëruar dhe me dy komunitete që nuk i besojnë njëri-tjetrit.

Edhe Plani i Ahtisaarit, dokumenti themelor i pavarësisë së vitit 2008 që doli pas negociatave të Vjenës, është, në një mënyrë të ngjashme, pasardhës i Kushtetutës së Qipros së 1960-ës, duke pasur një arkitekturë të mbingarkuar me garanci për pakicën serbe. Aty përfshihen vende të rezervuara në Kuvend, e drejta e vetos për ligjet e interesit vital, decentralizim i skajshëm në nivel komunal, mbrojtje për trashëgiminë e Kishës Ortodokse Serbe dhe lidhje të lejueshme me Beogradin në fusha si arsimi e kultura. Në letër, këto ishin parashikuar si garanci të bashkëjetesës, ndërsa në praktikë janë terren fertil për të kultivuar mosbesim.

Në Kosovë, shumë shqiptarë të rreshtuar kryesisht tek Vetëvendosja (por jo vetëm) e shohin këtë “bujari” me të drejta e privilegje si kufizim të sovranitetit; ndërsa serbët e shohin si të vetmen mburojë kundër shumicës. Në thelb, sfida ngelet mosbesimi. Nga njëra anë shqiptarët i tremben ndarjes e autonomisë territoriale, ndërsa serbët zhdukjes së peshës politike. Në Qipro, ky ekuacion përfundoi me tanke; ndërsa në Kosovë, po prodhon bojkot, tension, izolim nga partnerët dhe polarizim të skajshëm të shoqërisë. Në të dyja rastet, shteti ekziston në letër, por jo në ndërgjegjen e përbashkët të elitave përkatëse të dy komuniteteve.

Kur ndodhi pushtimi turk i Qipros në korrik 1974, shumë grekë prisnin që Shtetet e Bashkuara, si udhëheqëse e NATO-s dhe “aleate strategjike”, të ndërhynin për ta ndaluar Turqinë dhe për të mbajtur krahun e Greqisë, si çerdhja e qytetërimit perëndimor që ishte. Por SHBA-të, në atë kohë nën administratën e presidentit Nixon dhe sekretarit të shtetit Kissinger, zgjodhën mosndërhyrjen, duke lejuar faktikisht në mënyrë të heshtur që Turqia të realizonte pushtimin e veriut të ishullit.

Ky tolerim u përjetua në Greqi si tradhti dhe padrejtësi historike. Në sytë e perëndimorëve, kriza nuk ishte agresion i pastër turk, por pasojë e nacionalizmit grek që kishte shkatërruar bashkëqeverisjen dhe provokuar krizën me ëndrrën e bashkimit kombëtar me Greqinë, e cila arriti pikën e vlimit me grushtin e shtetit të Athinës. Në këtë mënyrë, pushtimi u pranua heshturazi si realitet, dhe një ndarje e paligjshme u bë status quo ndërkombëtare.

Këtu lindi edhe anti-amerikanizmi karakteristik modern grek me zhgënjimin se si “djepi i demokracisë” që kishte besuar tek Perëndimi, u braktis në momentin më të vështirë. Kjo ndjesi kolektive u shfaq mandej fuqishëm në protestat kundër bazave amerikane, në politikën e PASOK-ut dhe vazhdon ende sot në retorikën publike.

Në fakt, Uashingtoni, Londra dhe NATO zgjodhën realpolitikën, sepse e shihnin krizën jo thjesht si konflikt “moralisht të padrejtë”, por si çështje të stabilitetit gjeopolitik. Ishte pragmatizëm gjakftohtë në një kohë kur Lufta e Ftohtë ishte në kulmin e saj dhe Turqia kishte rëndësi strategjike shumë më të madhe se Greqia për kontrollin e Lindjes së Mesme, Ngushticës së Bosforit dhe kufijve me Bashkimin Sovjetik. Një konflikt i hapur midis Greqisë dhe Turqisë do të dëmtonte gjithë frontin jugor të NATO-s dhe do të dobësonte rëndë bllokun perëndimor. Për këtë arsye, ndërkombëtarët zgjodhën pragmatizmin mbi parimin duke pranuar pushtimin si realitet de facto, me arsyetimin se “grekët e kishin provokuar vetë këtë fatkeqësi”.

Me pak fjalë, rasti i Qipros tregon se në sytë e diplomacisë, nuk ndëshkohet domosdoshmërisht agresori, por ai që perceptohet si shkaktari i tensionit. Ky është një mësim i hidhur për çdo vend të vogël si Kosova, që kërkon drejtësi ndërkombëtare e pret trajtim empatik moral.

Edhe sot, kur bota e ka vëmendjen tek flakët luftës në Ukrainë dhe Gaza, Kosova vështirë se mund të kërkojë vëmendjen e njëjtë të para çerek shekullit. Ashtu si në Luftën e Ftohtë, kur stabiliteti vlente më shumë se drejtësia, edhe sot toleranca ndaj Serbisë shihet nga perëndimorët si çmimi i qetësisë apo investim gjeopolitik largpamës e jo si padrejtësi ndaj Kosovës.

Kur një grup paramilitar serb sulmoi forcat e Kosovës në Banjskë, duke vrarë një polic dhe duke hyrë me arsenal ushtarak përtej kufirit, reagimi ndërkombëtar nuk ishte shpërthim zemërimi ndaj Beogradit, por reagim simetrik, thirrje për “të dyja palët” që të vetëpërmbaheshin, sikur agresioni dhe reagimi të ishin e njëjta gjë. Por ajo simetri, ajo sjellje e ekuilibruar, nuk lindi atë ditë por qe parapërgatitur muaj më parë, me mënyrën se si Kurti vetë kishte shkaktuar dhe mandej keq-menaxhuar tensionet.

Vendosja kryeneçe e kryetarëve shqiptarë në komunat veriore pa pjesëmarrje serbe e pa konsultim me partnerët, gjuha ekstremiste e urrejtjes, sabotimi i qëllimshëm i dialogut me veprime populiste, shpërfillja e paralajmërimeve të aleatëve duke i quajtur “naivë”, retorika sfiduese ndaj Brukselit e Washingtonit dhe mungesa e fleksibilitetit në zbatimin e marrëveshjeve të mëparshme, ndërtuan imazhin e një qeverie që preferon përplasjen përkundrejt kompromisit.

Në të njëjtën mënyrë u trajtua Kosova edhe një vit më vonë, pas sulmit në infrastrukturën strategjike të Iber-Lepencit. Ashtu si grekët qipriotë më 1974, që u gjykuan jo për atë që pësuan, por për mënyrën si kishin provokuar krizën më herët, edhe sot Kosova rrezikon të shihet përmes një lenteje të padrejtë. Domethënë jo si viktimë e agresionit, por si burim i destabilitetit. Kjo është një nga arsyet pse nga njëra anë Kosova sot është nën sanksione nga BE (përkrah Rusisë e Bjellorusisë) dhe ka pësuar ndërprerje të dialogut strategjik nga SHBA-të, ndërsa nga ana tjetër Serbia konsiderohet mjaftueshëm e besueshme nga evropianët sa t’i ofrohet blerja e avionëve modernë Rafale, ndërsa presidenti Trump e quan në platformën X si “shtet aleat” që mund të strehojë emigrantët ilegal të dëbuar.

Në sytë e partnerëve ndërkombëtarë është e qartë se Kurti nuk kërkon zgjidhje, por përplasje; nuk mbron interesin e shtetit, por hesapet e veta meskine elektorale. Madje, edhe pse flet shpesh si viktimë, nëpër botë perceptohet si provokator. Thënë ndryshe, në arenën diplomatike ai duket si njeriu që ka më shumë nevojë për armiq sesa për aleatë, sepse çdo kompromis ia rrëzon mitin e “të papërkulurit” apo të “të paepurit”.

Por mësimi nga pësimi i Qipros vlen për gjithë elitën e Kosovës dhe mbarë shoqërinë sepse problemi është më sistemik. Kur shumica ngre zërin kundër padrejtësisë, por nuk denjon të dëgjojë askënd, ajo humb kredibilitetin dhe respektin, pikërisht ato që e mbajnë gjallë partneritetin në arenën ndërkombëtare. Si mund të kërkosh ndihmën e dikujt që vetë e përçmon, duke mos e dëgjuar? Pra sot shoqëria kosovare flet me bindje e plot emocion, por dëgjon pak; dhe në vend që të lexojë sinjalet e partnerëve, i interpreton ato si moskuptim ose fyerje.

Natyrisht që Qiproja dhe Kosova nuk janë raste identike, sepse kanë histori, kontekste dhe aktorë krejt të ndryshëm. Mirëpo në vija të trasha, ngjashmëria është e qartë, të dyja janë histori të ndërtuara mbi mosbesim, ku frika e njërës palë dhe padurimi i tjetrës i kanë paraprirë polarizimit e tensionimit.

Në të tilla rrethana Famagusta qëndron për ne ende, si kujtesë e ngrirë e asaj që ndodh kur një shoqëri rrëshqet në spiralen e ekstremizmit emotiv dhe nuk di të ndalojë as para pikës së vlimit. Famagusta, si një nekropol turistik, nuk është dëshmi vetëm e ndarjes territoriale; ajo është dëshmi e asaj çfarë ndodh kur elitat nuk arrijnë të shohin më tej se zgjedhjet e radhës, duke e kthyer një shtet të tërë në një konflikt të ngrirë. Në perëndimin e diellit, ndërsa rojet turke dëbojnë turistët e vonuar për ta rimbyllur qytetin dhe për ta rikthyer në dorë të shpirtrave të humbur të qytetit, dritaret e saj bosh pasqyrojnë një pyetje që vlen për të gjithë Ballkanin: sa herë duhet të përsëritet historia që të vëmë mend?