Në gjysmën e parë të tetorit 2022, stafi në një agjenci të panjohur qeveritare ruse që punonte në një qendër biznesi të vogël në verilindje të Moskës ishte i shqetësuar për motin.

Jo për motin në Moskë, por për motin në katër rajone të Ukrainës që presidenti Vladimir Putin i kishte aneksuar shkurtimisht disa javë më parë dhe tani i shpalli pjesë e Rusisë.

Punonjësit – specialistë IT, analistë – punonin për një strukturë relativisht të panjohur të quajtur Qendra kryesore e frekuencave të radios, një departament i agjencisë federale të qeverisë Roskomnadzor përgjegjës për monitorimin e Internetit rus. Ata kërkuan faqet e internetit ruse, faqet e mediave sociale, dhomat e bisedave, kanalet Telegram dhe më shumë, duke kërkuar për çështje potencialisht problematike: protesta të opozitës, demonstrata kundër luftës, fyerje ndaj Presidentit Vladimir Putin.

Në këtë rast të veçantë, ata ishin të shqetësuar se rreth 15 uebsajte kryesore ruse që shfaqnin parashikimet e motit ende po etiketonin rajonet e Ukrainës që dyshohet se sapo ishin aneksuar si ukrainase.

Stafi i qendrës përpiloi një listë të faqeve të internetit dhe informacionin e kontaktit për faqet e internetit. Që nga 6 nëntori, 10 nga 15 faqet e internetit kishin ndryshuar përcaktimet e territoreve të Ukrainës për t’i etiketuar ato si ruse.

Që nga pushtimi rus i Ukrainës më 24 shkurt 2022, Kremlini ka shtuar përpjekjet e tij të gjata për të censuruar lajmet dhe informacionin e publikuar në burimet ruse në internet. Ditë pasi filloi sulmi, Putin nënshkroi legjislacionin që kriminalizon shpërndarjen e qëllimshme të çdo gjëje që qeveria e konsideron si informacion të rremë në lidhje me luftën ose ushtrinë ruse.

Si rezultat, që nga pushtimi, më shumë se 11,800 mesazhe, postime dhe materiale të tjera në internet që përmbajnë “raporte të humbjeve masive të forcave të armatosura [ruse] në personel dhe pajisje, dorëzime masive dhe sulme ndaj objekteve civile, infrastrukturës dhe vrasjeve të civilët” janë hequr nga motorët kryesorë të kërkimit rusë Yandex dhe Mail.ru. Dhe Roskomnazdor ka bllokuar faqet e internetit të të paktën 95 organizatave mediatike në gjuhën ruse.

Thelbi i kësaj përpjekjeje është Qendra Kryesore e Frekuencave të Radios (GRFC), e cila ngriti një sistem të brendshëm të inteligjencës të quajtur “Zyra Ndërvepruese Operacionale” më shumë se një vit përpara pushtimit.

Sistemi e lidhi mbikëqyrjen e qendrës me agjencitë më të larta ruse të sigurisë dhe të zbatimit të ligjit: Zyrën e Prokurorit të Përgjithshëm, Shërbimin Federal të Sigurisë, Shërbimin Federal të Mbrojtjes, Gardën Kombëtare dhe Ministrinë e Brendshme.

Një hetim i ri nga Njësia Hetuese Ruse e Radios Evropa e Lirë, e njohur gjithashtu si Systema, tregon se sa nga afër GRFC – dhe censuruesit e internetit të Rusisë – monitorojnë komunikimet elektronike dhe se si agjencitë qeveritare kufizojnë atë që rusët lexojnë ose shohin.

Hetimi mbështetet në një trup të konsiderueshëm të korrespondencës së brendshme – më shumë se 2 terabajt të dhëna – të marra në nëntor 2022 nga një grup që e përshkruan veten si një organizatë hakerimi bjelloruse e quajtur Cyberpartisans. Materialet janë vënë në dispozicion të Radios Evropa e Lirë dhe një konsorciumi të organeve mediatike që përfshin faqet ruse të lajmeve The Insider dhe iStories, Süddeutsche Zeitung dhe të tjerë.

Dokumentet e zbuluara të GRFC – më shumë se 700,000 letra dhe 2 milionë dokumente të brendshme – ofrojnë një pasqyrë të detajuar në mekanizmat se si monitorohet dhe censurohet interneti rus.

“Ajo që më mahnit mua është besimi [e autoriteteve] se sa më shumë sisteme të vendosin, aq më i madh do të jetë numri i ndalimeve. Çdo dokument që kam parë është një çështje e mundshme penale kundër Roskomnadzor dhe kujtdo që është përfshirë në krijimin e këtyre dokumenteve”, tha për Radion Evropa e Lirë Philip Kulin, një specialist i pavarur i IT-së, i cili drejton një kanal Telegram të quajtur Escher II.

“Sepse kjo është mbikëqyrje e vërtetë e njerëzve”, tha ai. Roskomnadzor “është një ent civil. Kush i dha mundësinë për të monitoruar dhe mbledhur të dhëna personale?”

Censura e vjetër, metoda të reja

Përpjekjet për censurë të Moskës nuk janë të reja.

Në Bashkimin Sovjetik, Partia Komuniste krijoi një aparat të gjerë censurimi që u përpoq të bllokonte lajmet jashtë Perdes së Hekurt dhe të shtypte transmetimet e huaja televizive dhe radio.

Politika e Mikhail Gorbaçovit në vitet 1980 hapi dritaren për lajmet dhe informacionet e jashtme, duke lënë më shumë hapësirë për pikëpamjet kontradiktore në shtëpi. Pas rënies së Bashkimit Sovjetik, peizazhi i medias ruse u bë një hapësirë e papërpunuar për të gjithë, me gazetat, transmetuesit – dhe më vonë faqet e internetit dhe gazetat e postës elektronike – që kishin hapësirë të mjaftueshme për raportim dhe kritikë.

Pasi Putini mori zyrtarisht presidencën në vitin 2000, një nga veprimet e tij të para të dukshme ishte të ushtronte kontroll më të madh mbi rrjetet televizive kombëtare – burimi kryesor i lajmeve për shumicën dërrmuese të rusëve. Këtu përfshihej NTV, i cili transmetoi raporte shumë kritike mbi luftën e parë çeçene në vitet 1990.

Në fillim të viteve 2010, Kremlini filloi të vendoste etiketa ndëshkuese – “agjent i huaj” ose “organizatë e padëshirueshme” për OJQ-të dhe grupet e shoqërisë civile, dhe më vonë për mediat, duke kufizuar ashpër lirinë e medias, duke dekurajuar reklamuesit dhe duke detyruar disa organizata raportuese të mbylleshin.

Akoma më vonë, ajo ndërtoi një sistem të sofistikuar për të fshirë informacionin nga ofruesit rusë të internetit për t’u ruajtur, filtruar dhe rishikuar nga njësitë qeveritare — një sistem i njohur me akronimin e tij SORM. Ajo urdhëroi kompanitë e mëdha të internetit si Google dhe Facebook që të lokalizonin disa nga serverët e tyre në territorin rus. Dhe kufizoi pronësinë e burimeve kryesore në internet, si gjiganti i mediave sociale VK, portali i internetit Mail.ru dhe, shumë më vonë, Yandex.

GRFC u krijua fillimisht në vitin 2000 nën Roskomnadzor për të monitoruar dhe kontrolluar spektrin e radios, por përgjegjësia e tij është zgjeruar ndërsa përpjekjet e qeverisë për të kontrolluar internetin janë rritur.

Agjencia që konfirmoi publikisht hakimin në nëntor nuk pranoi t’u përgjigjej pyetjeve të hollësishme nga Radio Evropa e Lirë në lidhje me masat e saj të mbikëqyrjes dhe censurës. Roskomnadzor nuk iu përgjigj pyetjeve të Radios Evropa e Lirë.

“Mundësitë e protestës”

I quajtur Zyra Operative Interaktive – Operational Interactive Office, sistemi i brendshëm i mesazheve dhe bisedave duket se ka lindur nga shqetësimi i zbatimit të ligjit për të mbajtur nën kontroll protestat publike lokale që shpërthyen në vende të ndryshme anembanë Rusisë në vitin 2019. Këto përfshinin demonstrata në veriun e largët kundër ndërtimit të deponive në zona të ndjeshme dhe protesta kundër ndërtimit të një kishe në një park të çmuar në Yekaterinburg.

Një version i parë beta u lançua në dhjetor të të njëjtit vit dhe u përditësua dy vjet më vonë për të shtuar më shumë ndryshime teknike, duke përfshirë një version për telefonat celularë dhe aftësinë për të dërguar mesazhe private dhe për të ngarkuar video, audio dhe foto.

Sipas rishikimit të materialeve të Radios Evropa e Lirë, stafi i agjencisë monitoron një sërë burimesh në internet dhe më pas përdor sistemin e brendshëm të mesazheve për të sinjalizuar përmbajtjen për agjencitë e tjera qeveritare për të lëshuar sinjalizime apo edhe për të propozuar ndëshkime administrative dhe paralajmërime.

Sipas dokumentit, në nëntor 2022 ka pasur disa biseda tematike në Zyrën Operative Interaktive – duke përfshirë temat e “gjendjes së protestës”, terrorizmit, ndërhyrjes së huaj dhe ekstremizmit.

Për shembull, në grupin “Disponimi i protestës”, punonjësit e GRFC publikojnë çdo ditë raporte të detajuara ” për praninë e disponimeve të protestës në rrjetet sociale”, të cilat janë të disponueshme në 3500 llogari lokale dhe kombëtare në VK dhe një rrjet tjetër social të njohur, Odnoklassniki, gjithashtu si në YouTube dhe kanalet në Telegram.

Në biseda marrin pjesë jo vetëm punonjësit e GRFC-së, por edhe punonjës të autoriteteve të tjera.

Në mesin e nëntorit, ishin 60 pjesëmarrës në grupin “Disponimi i protestës”, duke përfshirë 15 punonjës të Ministrisë së Brendshme, nëntë punonjës nga zyra e prokurorit dhe një nga Shërbimi Federal i Mbrojtjes, ekuivalenti rus i shërbimit inteligjent amerikan.

Dokumentari tregon gjithashtu se si GRFC u përdor për të shtypur ose censuruar informacionin ose lajmet inkriminuese për drejtues të fuqishëm biznesi dhe oligarkë.

Duke përdorur një regjistër qendror, Sistemin e Unifikuar të Automatizuar të Informacionit, GRFC iu përgjigj kërkesave të drejtuesve të biznesit për të fshirë raportet kritike. Për shembull, në shkurt 2020, një punonjës i Mikhail Sirotkin, kreu i departamentit të menaxhimit të kostove në gjigantin shtetëror të gazit natyror Gazprom, i dërgoi një kërkesë Roskomnadzor për të bllokuar më shumë se 150 hiperlidhje në artikuj rreth Sirotkin.

Përpara vitit 2018, Roskomnadzor, i cili ka autoritet ligjor formal për të urdhëruar fshirjen e informacionit, pezulloi përkohësisht aksesin në një faqe interneti të quajtur Russiangate pasi publikoi një hetim mbi pasuritë e padeklaruara të pasurive të paluajtshme të Alexander Bortnikov, kreut të agjencisë kryesore të inteligjencës vendase, Shërbimi Federal i Sigurisë. Po atë vit, miliarderi Alisher Usmanov ngriti një padi duke kërkuar që Roskomnadzor të bllokonte artikujt në lidhje me lidhjen e tij me një bos famëkeq të mafies kriminale.

Detyrë speciale Yandex U

Sipas dokumenteve të zbuluara të GRFC, Roskomnadzor bllokoi 89,000 faqe interneti vetëm në tremujorin e tretë të 2022. Shumica e shkeljeve kanë të bëjnë me shpërndarjen e informacionit për droga të paligjshme ose përmbajtje për vetëvrasje, lojëra të fatit ose pornografi të fëmijëve.

Qendra punëson një psikolog klinik i cili punon me stafin e ngarkuar me monitorimin dhe shënjimin e përmbajtjes, e cila ka raportuar çështje të tilla si “djegia emocionale dhe profesionale”, “ankthi” dhe “humbja e gëzimit”, siç zbulohet në dokumente.

Stafi i qendrës raporton gjithashtu përmbajtjen problematike drejtpërdrejt tek inxhinierët në Yandex, motori më i madh i kërkimit në Rusi, i cili gjithashtu dominon fusha të tjera të tregtisë elektronike ruse, si shërbimet taksi, shpërndarjen e ushqimeve dhe blerjet në internet.

Yandex u trondit nga mosmarrëveshjet e brendshme dhe pretendimet e tij për censurë në lidhje me luftën në Ukrainë. Disa drejtues të lartë kanë dhënë dorëheqjen dhe kompania ka shitur portalin e saj të lajmeve, duke thënë se dëshiron të fokusohet më shumë në sipërmarrjet që nuk lidhen me lajmet.

Sipas dosjeve të zbuluara, punonjësit e GRFC krijuan disa tabela Excel të titulluar “Yandex U Special Task” që përmban midis 30 dhe 200 lidhje me materiale ose postime në rrjetet sociale për tema të tilla si “Mobilizimi i Putinit”, “Djemtë nga Rusia kapitullojnë” dhe “Çfarë Djemtë rusë po vdesin për në Ukrainë”. Punonjësit e GRFC mblodhën lidhje që përputheshin me këto fjalë kyçe dhe më pas i dërguan në Yandex për t’u fshirë.

Yandex nuk iu përgjigj pyetjeve të Radios Evropa e Lirë. Duke iu përgjigjur një pyetjeje të mëparshme nëse kompania po i përshtat algoritmet e saj për të favorizuar mediat shtetërore, një zëdhënëse e Yandex tha: “Ne e hedhim poshtë kategorikisht këtë pretendim. Yandex nuk po i përshtat algoritmet e saj me asnjë anë politike.”

Bots dhe inteligjenca artificiale

Në fund të vitit 2021, punonjësit e GRFC filluan të përdorin “bots” të palëve të treta për të përmirësuar aftësitë e tyre të monitorimit. Aplikacionet softuerike të programuara për të kryer detyra të automatizuara si për shembull, dërgimi i mesazheve automatike, përgjigjja ndaj ankesave ose kryerja e tregtimit të aksioneve.

GRFC pagoi 57 milionë rubla (rreth 800,000 dollarë) në gusht 2022 për të zhvilluar një sistem të inteligjencës artificiale të quajtur Oculus, i cili monitoron rrjetet sociale, faqet e internetit dhe madje edhe shërbimet e mesazheve të çastit për foto, video dhe tekste me informacion të ndaluar.

Sipas dokumenteve të zbuluara, GRFC zhvilloi një “klasifikues të entitetit grafik” për të trajnuar sistemin Oculus për të gjetur fyerje kundër Putinit dhe për t’i përshtatur ato me imazhe ose video.

Klasifikuesi përfshinte “imazhe fyese të Presidentit” dhe “krahasimin e Presidentit me personazhet negative”.

Termat që gjenden në klasifikues përfshijnë: “Putin në formën e një gaforre”, “Putin në formën e një mole”, si dhe krahasime të Putinit me Adolf Hitlerin dhe një vampir.

Sipas dokumenteve të zbuluara, GRFC po merret edhe me një çështje tjetër: aksesin dhe monitorimin e dhomave të mbyllura të bisedave dhe shërbimeve të mbyllura të mesazheve, për shembull në Facebook ose VK, të cilat mund të futen vetëm duke krijuar një profil përdoruesi dhe më pas duke kërkuar leje nga një administrator grupi.

Për të kapërcyer këtë pengesë, në verën e vitit 2022, qendra filloi ndërtimin e “fermave bot” të dizajnuara për të imituar llogaritë e vërteta njerëzore në rrjete të ndryshme të mediave sociale dhe për të fituar akses në dhomat e mbyllura të bisedave.

Sipas dokumenteve të zbuluara, GRFC gjithashtu kërkoi miratimin e Roskomnadzor për të blerë një numër të madh numrash telefoni të papërdorur, të cilët më pas do të përdoreshin për të automatizuar dhe verifikuar profilet e mediave sociale të krijuara nga robotët./RFE