HERTA MÜLLER

Ligjërata e çmimit Nobel për letërsi

Stokholm, Akademia Suedeze, 2009

“A KE SHAMI?” ishte pyetja që nëna ma bënte çdo mëngjes teksa rrinte pranë portës së shtëpisë sonë para se të dilja në rrugë. Dhe meqë nuk kisha shami, kthehesha brenda e merrja një. Nuk merrja kurrë shami sepse gjithmonë e prisja pyetjen e saj të njëjtë. Shamia ishte dëshmi se nëna ime po kujdesej për mua në mëngjes. Për pjesën tjetër të ditës isha vetëm. Pyetja “A KE SHAMI?” ishte një shfaqje e tërthortë e dashurisë. Çdo gjë më e drejtpërdrejtë do të kishte qenë e sikletshme dhe jo diçka që fshatarët e prak­tikonin. Dashuria fshihej pas një pyetjeje. Ishte e vetmja mënyrë se si mund të shprehej: në mënyrë të zakonshme, me tonin e një urdhri, ose me manovrat e shpejta të përdorura për punë. Ashpërsia e zërit madje theksonte edhe më shumë butësinë. Çdo mëngjes shkoja te porta një herë pa shami dhe një herë të dytë me shami. Vetëm atëherë dilja në rrugë. Sikur ta kisha shaminë do të thoshte ta kisha edhe nënën me vete.

Njëzet vjet më vonë, pasi jetova gjatë në qytet, fillova punën përkthyese në një fabrikë. Çohesha në orën pesë të mëngjesit. Puna ime fillonte në gjashtë e gjysmë. Çdo mëngjes altoparlanti gjëmonte himnin kombëtar në oborrin e fabrikës, në drekë koret e punëtorëve. Por punëtorët thjesht rrinin ulur mbi vaktet e tyre me sy prej llamarine të zbrazët dhe duar të njollosura me vaj. Ushqimi i tyre ishte i mbështjellë në letër gazete. Para se ta hanin copën e tyre të dhjamit, fillimisht fshinin bojën e gazetës nga lëkura e jashtme. Dy vjet kaluan me të njëjtën rutinë, secila e ngjashme me tjetrën.

Në vitin e tretë rutina mori fund. Tri herë gjatë një jave një vizitor u shfaq në zyrën time herët në mëngjes: një burrë i stërmadh, me kocka të trasha dhe me sy të kaltër që shkëlqenin – një kolos nga sigurimi.

Herën e parë erdhi më mallkoi dhe shkoi.

Herën e dytë hoqi xhaketën, e vari në çelësin e dollapit dhe u ul. Atë mëngjes kisha sjellë disa tulipanë nga shtëpia dhe i kisha rregulluar në një vazo. Burri më shikoi dhe më lavdëroi për gjykim të mprehtë të karakterit të njerëzve. Zëri i tij ishte i hollë. U ndjeva në siklet. E kundërshtova lavdërimin e tij dhe e sigurova se unë i kuptoja tulipanët, por jo njerëzit. Pastaj ai tha me ligësi se më njihte më mirë sesa unë njihja tulipanët. Pas kësaj ai e vendosi xhaketën mbi krah dhe u largua.

Herën e tretë u ul, por unë qëndrova në këmbë, sepse e kishte vendosur çantën mbi karrigen time. Nuk guxoja ta hiqja. Ai më quajti budallaqe. Tha se isha përtace dhe kurvë, e korruptuar, një kuçkë endacake. Pasi i shtyu tulipanët në skaj të tavolinës, vendosi një fletë të zbrazët letre dhe një stilolaps në mes të tavolinës.

Më bërtiti: Shkruaj. Pa u ulur, shkrova çfarë ai diktoi – emrin tim, datën e lindjes dhe adresën. Më pas, që nuk do t’i tregoja askujt, pavarësisht sa mik i ngushtë apo i afërm të ishte, që unë… dhe pastaj erdhi fjala e tmerrshme: colaborez – po bashkëpunoj. Në atë çast ndalova së shkruari. E lashë stilolapsin dhe shkova te dritarja dhe pashë në rrugën e pluhurosur, të paasfaltuar dhe plot gropa, dhe në të gjitha shtëpitë me kurriz të kërrusur. Mbi gjithçka tjetër kjo rrugë quhej Rruga e Lavdisë. Në Rrugën e Lavdisë një mace ishte ulur në një pemë mani të zhveshur. Ishte macja e fabrikës me veshin e grisur. Dhe mbi macen dielli i hershëm i mëngjesit shkëlqente si një daulle e verdhë. Thashë: N-am caracterul – nuk e kam karakterin për këtë. Ia thashë rrugës jashtë. Fjala KARAKTER e bëri burrin e Sigu­rimit histerik. Ai e grisi fletën e letrës dhe i hodhi copëzat në dysheme. Pastaj, me sa duket, e kuptoi se duhet t’i tregonte shefit të tij se kishte provuar të më rekrutonte, sepse u përkul, i mblodhi copërat dhe i futi në çantë. Pas kësaj lëshoi një pshe­rëtimë të thellë dhe, i mundur, gjuajti vazon me tulipanët në mur. Derisa thyhej ajo bëri një tingull kërcitës sikur ajri të kishte dhëmbë. Me çantën nën krah tha qetësisht: Do të pendohesh, do të të mbytim në lumë. Thashë sikur me vete: Nëse e nënshkruaj atë, nuk do të mund të jetoj më me veten, dhe do të më duhet ta bëj vetë. Kështu që është më mirë nëse e bëni ju. Në atë çast dera e zyrës ishte tashmë e hapur dhe ai kishte ikur. Dhe jashtë në Rruga e Lavdisë macja e fabrikës kishte kërcyer nga pema në çatinë e ndërtesës. Një degë po kërcente si një trampolinë.

Ditën tjetër filloi loja e tërheqjes së litarit. Ata donin të më nxirrnin nga fabrika. Çdo mëngjes në orën 6:30 duhej të para­qitesha te drejtori. Kreu i Sindikatës të Zyrës së Punës dhe sekretari i partisë ishin gjithashtu në zyrën e tij. Ashtu siç më pyeste dikur nëna ime: “A KE SHAMI”, drejtori tani pyeste çdo mëngjes: Ke gjetur një punë tjetër? Çdo mëngjes jepja të njëjtën përgjigje: Nuk po kërkoj një të tillë, më pëlqen këtu në fabrikë, do të doja të qëndroja këtu derisa të dal në pension.

Një mëngjes erdha në punë dhe gjeta fjalorët e mi të trashë të shtrirë në dyshemenë e korridorit jashtë zyrës time. Hapa derën; një inxhinier qe ulur në tavolinën time. Ai tha: Njerëzit duhet të trokasin para se të hyjnë në një dhomë. Ky është vendi im. Ti nuk ke punë këtu. Nuk mund të shkoja në shtëpi; çdo mungesë e paarsyetuar do t’u jepte atyre një pretekst për të më pushuar. Nuk kisha më zyrë, kështu që tani vërtet duhej të sigurohesha që të shkoja në punë; në asnjë rrethanë nuk mund të dështoja të isha atje.

Mikja ime, së cilës i tregoja gjithçka ndërsa ecnim për në shtëpi nëpër Rruga e Lavdisë të mjerë, më pastroi fillimisht një qoshe të tavolinës së saj. Por një mëngjes ajo qëndroi jashtë zyrës së saj dhe tha: Nuk mund të të lë të hysh. Të gjithë po thonë se je informatore. Ngacmimi u përcoll poshtë; thashethemja u vu në qarkullim mes kolegëve të mi. Kjo ishte më e keqja. Mund të mbrohesh kundër një sulmi, por nuk ka asgjë që mund të bësh kundër shpifjes. Çdo ditë përgatitesha për çdo gjë, për­fshirë vdekjen. Por nuk mund ta përballoja këtë poshtërsi. Asnjë përgatitje nuk e bënte të durueshme. Shpifja të mbush me ndy­rësi; ti mbytesh sepse s’mund të mbrohesh. Në sytë e kolegëve të mi isha pikërisht ajo që kisha refuzuar të bëhesha. Nëse do t’i kisha spiunuar, ata do të më kishin besuar pa hezitimin më të vogël. Në thelb ata po më ndëshkonin sepse i kisha kursyer.

Meqenëse tani vërtet duhej të sigurohesha që të shkoja në punë, por nuk kisha më zyrë, dhe meqenëse mikja ime nuk mund të më linte më të hyja në të sajën, qëndrova në shkallë, e pavendosur se çfarë të bëja. U ngjita dhe zbrita shkallët disa herë dhe papritur isha përsëri fëmija i nënës time, sepse KISHA NJË SHAMI. E vendosa atë në një nga shkallët midis katit të dytë dhe të tretë, e shtrova me kujdes dhe u ula. I mbështeta fjalorët e mi të trashë mbi gju dhe përktheva përshkrimet e makinerive hidraulike në shkallë. Mikja ime m’u bashkua në shkallë në kohën e drekës. Hëngrëm së bashku siç kishim bërë në zyrën e saj, më parë edhe në timen. Nga altoparlanti, si gjith­monë, në oborr koret e punëtorëve këndonin për lumturinë e popullit. Mikja ime hëngri drekën e saj dhe qau për mua. Unë nuk qava. Më duhej të qëndroja e fortë për një kohë të gjatë. Këto javë nuk mbaronin kurrë derisa u shkarkova.

Gjatë një periudhe kur e quaja veten një shkallë që vjen pas, vendosa të shfletoj fjalorin për fjalën SHKALLË. Mësova se hapi i parë quhet HAPI FILLESTAR ose HAPI I SHKURTUAR, dhe nganjëherë merr emrin SKAJ I RRUMBULLAKËT, për shkak të formës së tij të butë e harkore që zakonisht e shoqëron në hyrje. DORA është termi që përcakton drejtimin që merr shkalla që në ngjitjen e parë – majtas apo djathtas. SKAJI I SIPËR­FAQES ku shkelim, që del përtej faqes së ngjitëses, quhet DALJA E HAPIT – ose, me një fjalë më teknike, SKAJI I DALË I HAPIT.

Unë e njihja tashmë bukurinë e disa fjalëve teknike që për­shkruajnë pjesë të lubrifikuara të makinerive hidraulike: BISHTPËLLUMBI, QAFË ROSAKU, ARRË GJEMBI dhe BULON ME SY. Por tani mbeta po aq i mahnitur nga emrat poetikë që fshihen në pjesët e shkallës, nga mënyra se si gjuha teknike përfton një bukuri të vetën: DALJA E HAPIT dhe DORA – një e vërtetë e kuptimit se shkalla paska një trup. Qoftë kur punojnë me dru apo gur, çimento apo hekur: pse njerëzit ngulmojnë ta imponojnë fytyrën e tyre edhe mbi gjërat më të vështira për t’u trajtuar në botë, pse i emërtojnë lëndët e pajeta sipas mishit të tyre, duke i personifikuar si pjesë të trupit? A është kjo butësi e fshehur e nevojshme për t’i bërë punët e ashpra të durueshme për teknikët? A ndjek çdo profesion në çdo fushë të njëjtin parim si pyetja e nënës sime për shaminë?

Kur isha e vogël kishim një sirtar shamish në shtëpi, i cili ishte gjithmonë i ndarë në dy rreshta, me nga tre stiva secili:

Në të majtë shamitë e burrave për babanë dhe gjyshin tim.

Në të djathtë shamitë e grave për nënën dhe gjyshen time.

Në mes shamitë e fëmijëve për mua.

Sirtari ishte një portret familjar në format shamie. Shamitë e burrave ishin më të mëdhatë, me vija të errëta përgjatë skajeve në ngjyrë kafe, gri ose bordo. Shamitë e grave ishin më të vogla, dhe skajet e tyre ishin blu të çelët, të kuqe, ose jeshile. Shamitë e fëmijëve ishin më të voglat: katrore të bardha pa kufi të piktu­ruara me lule ose kafshë. Të tri llojet e shamive ishin të ndara në ato për përdorim të përditshëm, në rreshtin e përparmë, dhe ato të rezervuara për të dielën, në pjesën e pasme. Të dielave shamia jote duhej të përputhej me ngjyrën e rrobave tua, edhe nëse nuk ishte e dukshme.

Asnjë objekt tjetër në shtëpi, përfshirë edhe vetën, nuk ishte kurrë aq i rëndësishëm për ne sa shamia. Përdorimet e saj ishin universale: për hundët që rridhnin; gjakderdhjet e hundës; për dorën, bërrylin apo gjurin e lënduar; për të qarë, ose për ta kafshuar që të ndaloje të qarat. Një shami e lagur e ftohtë në ballë për dhimbjet e kokës. E lidhur në katër cepat, ajo mbronte kokën tënde nga djegia e diellit apo shiu. Nëse duhej të mbaje mend diçka, bëje një nyjë për ta nxitur kujtesën. Për të mbajtur çanta të rënda, e mbështillnim rreth dorës. Kur treni largohej nga stacioni, e valëvitnim për të thënë lamtumirë. Dhe meqë fjala për lot në dialektin tonë të Banatit tingëllon si fjala rumune për tren, kërcitja e vagonëve mbi shina gjithmonë më tingë­llonte si të qara. Në fshat, nëse dikush vdiste në shtëpi, menjë­herë i lidhnin një shami rreth nofullës që goja t’i qëndronte e mbyllur kur trupi ngurtësohej. Në qytet, nëse një person rrëzo­hej në anë të rrugës, gjithmonë ndonjë kalimtar nxirrte një shami dhe i mbulonte fytyrën, kështu që shamia bëhej vendi i parë i paqes për të vdekurin.

Në ditë të nxehta vere prindërit i dërgonin fëmijët e tyre në varreza vonë në mbrëmje për t’i ujitur lulet. Ne qëndronim së bashku në grupe prej dy ose tre vetash, duke ujitur shpejt një varr dhe pastaj tjetrin, më pas mblidheshim bashkë në shkallë dhe sodisnim tufat e mjegullës së bardhë që ngriheshin nga disa varre. Ato fluturonin pak lart dhe zhdukeshin në errësirë. Për ne ato ishin shpirtrat e të vdekurve: figura kafshësh, syze, shishe të vogla dhe gota, doreza dhe çorape. Dhe aty-këtu një shami e bardhë e kufizuar nga nata e zezë.

Më vonë, kur takoja Oskar Pastiorin që të mund të shkruaja për deportimin e tij në kampin sovjetik të punës, ai më tregoi se një nënë ruse e moshuar i kishte dhënë një shami të bërë prej kambriku të bardhë. Ndoshta të dy do të keni fat, tha gruaja ruse, dhe ju do të ktheheni shpejt në shtëpi dhe, po ashtu, edhe djali im. Djali i saj ishte në të njëjtën moshë me Oskar Pastiorin dhe po aq larg shtëpisë sa ai, por në drejtimin e kundërt, tha ajo, në një batalion ndëshkimi. Oskar Pastiori kishte trokitur në derën e saj, një lypës gjysmë i uritur që donte të shkëmbente një copë qymyr për pak ushqim. Ajo e la të hynte dhe i dha pak supë të nxehtë. Dhe kur pa hundën e tij që pikonte në tas, ajo i dha shaminë e bardhë të kambrikut që askush nuk e kishte përdorur kurrë më parë. Me bordurën e saj a-jour dhe kërcejtë e trëndafilat e qepur me saktësi me fije mëndafshi, shamia qe një gjë e bukur që përqafonte po aq sa edhe e plagoste lypësin. Qe një kombinim: ngushëllim i bërë prej kambrikut me një masë me kërcell mëndafshi. Për gruan, Oskar Pastiori ishte gjithashtu një kombinim: një lypës i pabotë në shtëpinë e saj dhe një fëmijë i humbur në botë. Këto dy personazhe ishin të kënaqur dhe të mbingarkuar nga gjesti i një gruaje që ishte dy persona: një grua e panjohur ruse dhe një nënë e shqetësuar me pyetjen: A KE NJË SHAMI?

Që kur e dëgjova këtë histori kam pasur këtë pyetje: a është A KE NJË SHAMI e vlefshme kudo? A shtrihet deri në gjysmën e botës në shkëlqimin e dëborës midis ngrirjes dhe shkrirjes? A kalon midis maleve dhe stepave për të kaluar çdo kufi; a mund të arrijë deri në një perandori gjigante të mbushur me kampe penale dhe punëtore? A është pyetja A KE NJË SHAMI e pamundur për t’u hequr qafe, edhe me çekiç e drapër, edhe me të gjitha kampet e riedukimit stalinist?

Edhe pse kam folur rumanisht për dekada, ishte vetëm gjatë bisedës me Oskar Pastiorin që e kuptova se fjala rumune për shami është batistă. Një shembull tjetër se sa shqisore është gjuha rumune, duke i shtyrë pa mëshirë fjalët e saj drejt e në zemër të gjërave. Materiali nuk bën asnjë rrethim, por paraqitet i gatshëm si një shami, si një BATISTĂ. Sikur të gjitha shamitë, kurdo dhe kudo, të ishin bërë prej batiste (kambriku).

Oskar Pastiori e mbajti atë shami në arkën e tij si një relikte të një nëne të dyfishtë me një bir të dyfishtë. Dhe pas pesë vjetësh jetë në kampe, e solli në shtëpi. Sepse shamia e tij e bardhë prej kambrikut ishte shpresë dhe frikë. Sapo lëshon shpresën dhe frikën, vdes.

Pas bisedës sonë për shaminë e bardhë kalova gjysmën e natës duke ngjitur një kolazh fjalësh për Oskar Pastiorin në një kartolinë të bardhë:

Pikat po kërcejnë këtu thotë Bea

po vjen në një gotë qumështi me këmbë të gjatë

çarçafë në vaskën e bardhë gri-jeshile prej zinku

pothuajse të gjitha materialet

korrespondojnë me dorëzimin

shiko këtu

unë jam udhëtimi me tren dhe

qershia në mbajtësen e sapunit

kurrë mos fol me burra të panjohur

ose mos fol përmes centralit telefonik

Kur shkova ta takoja më vonë gjatë javës për t’i dhënë kola­zhin, ai tha: duhet të ngjisësh edhe PËR OSKARIN. Thashë: Çdo gjë që të jap ty është e jotja. Ai tha: Duhet ta ngjisësh, sepse kartolina mund të mos e dijë këtë. E mora përsëri në shtëpi dhe e ngjita: Për OSKARIN. Dhe pastaj ia dhashë javën tjetër, sikur të kisha dalë nga porta fillimisht pa shami dhe tani isha kthyer herën e dytë me shami.

Një histori tjetër, gjithashtu, përfundon me një shami:

Gjyshërit e mi kishin një djalë të quajtur Matz. Në vitet 1930 ai u dërgua për të studiuar për biznes në Timişoara, në mënyrë që të mund të merrte përsipër tregtinë familjare të drithërave dhe dyqanin e ushqimeve. Shkolla kishte mësues nga Rajhu gjerman, nazistë të vërtetë. Matzi mund të ishte trajnuar si tregtar dytësor, por kryesisht ai u mësua të ishte një nazist – i shpëlarë nga truri sipas planit. Pasi mbaroi, Matzi ishte një nazist i pasionuar, një person i ndryshuar. Ai bërtiste slogane antisemite dhe ishte po aq i paarritshëm sa një idiot. Gjyshi im e qortoi disa herë: ai i detyrohej të gjithë pasurinë e tij kredisë së dhënë nga miqtë e tij hebrenj të biznesit. Dhe kur kjo nuk ndihmoi, ai e goditi Matzin në veshë disa herë. Por aftësia e arsyes së të riut ishte fshirë. Ai luante rolin e ideologut të fsha­tit, duke bullizuar moshatarët e tij që i shmangeshin frontit. Matz kishte një punë zyre në ushtrinë rumune. Megjithatë ai ndiente një dëshirë për të kaluar nga teoria në praktikë, kështu që u bë vullnetar për SS dhe kërkoi të dërgohej në front. Disa muaj më vonë ai erdhi në shtëpi për t’u martuar. Më i mençur nga krimet që kishte parë në front, ai përdori një formulë magjike të asaj kohe për t’i shpëtuar luftës për disa ditë. Formula magjike quhej: leje martese.

Gjyshja ime mbante dy foto të djalit të saj Matz shumë prapa në një sirtar: një foto martese dhe një foto vdekjeje. Fotoja e dasmës tregon një nuse në të bardhë, më e gjatë se ai për një pëllëmbë, e hollë dhe serioze – një Madonë prej allçie. Në kokën e saj ishte një kurorë e bërë prej dylli që dukej si gjethe të veshura me borë. Pranë saj ishte Matz në uniformën e tij naziste, një ushtar në vend të një bashkëshorti, një roje nuseje në vend të një dhëndri. Sapo u kthye në front, erdhi fotoja e vdekjes. Ajo tregon një ushtar të gjorë të shqyer në copa nga një minë. Fotoja e vdekjes është në madhësinë e dorës: në mes të një fushe të zezë një grumbull i vogël i përhimë mbetjesh njerëzore mund të shihet duke pushuar mbi një pëlhurë të bardhë. Kundër fushës së zezë, pëlhura e bardhë duket po aq e vogël sa një shami fëmijësh, një katror i bardhë me një dizajn të çuditshëm të pikturuar në mes. Për gjyshen time kjo foto ishte gjithashtu një kombinim: në shaminë e bardhë ishte një nazist i vdekur, në kujtesën e saj ishte një bir i gjallë. Gjyshja ime e mbante këtë foto të dyfishtë brenda librit të saj të lutjeve për të gjitha vitet e saj. Ajo lutej çdo ditë, dhe lutjet e saj thuajse me siguri kishin gjithashtu kuptime të dyfishta. Duke pranuar thyerjen nga djali i dashur në nazist fanatik, ato ndoshta i lute­shin Zotit ta kryente aktin e ekuilibrit të të dashurit të djalit dhe faljes së nazistit.

Gjyshi im kishte qenë ushtar në Luftën e Parë Botërore. Ai e dinte për çfarë fliste kur thoshte, shpesh dhe i hidhëruar, në lidhje me djalin e tij Matz: Kur flamujt fillojnë të valëviten, arsyeja e zakonshme rrëshqet drejt e në trumbetë. Ky paralajmërim vlejti edhe për diktaturën e mëvonshme të cilën e përjetova. Çdo ditë mund ta shihje arsyen e zakonshme të përfituesve, si të mëdhenj ashtu edhe të vegjël, duke rrëshqitur drejt e në trumbetë. Trum­beta që vendosa të mos e fryja.

Si fëmijë, megjithatë, duhej të mësoja të luaja fizarmonikë – kundër vullnetit tim. Sepse në shtëpi kishim fizarmonikën e kuqe që i kishte përkitur ushtarit të vdekur Matz. Rripat ishin shumë të gjatë për mua. Për t’i mbajtur që të mos rrëshqisnin nga supet e mia, mësuesi i fizarmonikës i lidhi së bashku në shpinën time me një shami.

A mund të themi se janë pikërisht objektet më të vogla – qofshin trumbeta, fizarmonika, apo shami – të cilat lidhin gjërat më të ndryshme në jetë? Se objektet janë në orbitë dhe se devi­jimet e tyre zbulojnë një model përsëritjeje – një rreth vicioz, ose siç e quajmë në gjermanisht një rreth djalli. Ne mund ta besojmë këtë, por jo ta themi. Megjithatë, ajo që nuk mund të thuhet mund të shkruhet. Sepse shkrimi është një akt i heshtur, një punë nga koka te dora. Goja anashkalohet. Fola shumë gjatë diktaturës, kryesisht sepse vendosa të mos e fryja trumbetën. Zakonisht të folurit tim çonte në pasoja torturuese. Por shkrimi filloi në heshtje, atje në shkallë, ku duhej të vija në terma me më shumë sesa mund të thuhej. Ajo që po ndodhte nuk mund të shprehej më me fjalë. Në rastin më të mirë shoqërimet e jashtme, por jo tërësia e vet ngjarjeve. Atë mund ta shprehja vetëm në kokën time, pa zë, brenda rrethit vicioz të fjalëve gjatë aktit të shkrimit.

Reagova ndaj frikës vdekjeprurëse me një etje për jetë. Një uri për fjalë. Asgjë përveç vorbullës së fjalëve S’mund tA kapte gjendjen time. Ajo shprehte atë që goja S’mund ta shqiptonte. Vrapoja pas ngjarjeve, e kapur në fjalët dhe rrethin e tyre dja­llëzor, derisa doli diçka që nuk e kisha njohur kurrë më parë. Paralelisht me realitetin, pantomima e fjalëve hyri në veprim, pa respekt për asnjë dimension real, duke zvogëluar atë që ishte më e rëndësishmja dhe duke zgjatur çështjet e vogla. Ndërsa nxiton çmendurisht përpara, ky rreth vicioz i fjalëve imponon një lloj logjike të mallkuar mbi atë që është jetuar. Pantomima e tyre është e pamëshirshme dhe e paqetë, gjithmonë duke kër­kuar më shumë, por menjëherë e lodhur. Tema e diktaturës është domosdoshmërisht e pranishme, sepse asgjë nuk mund të jetë më kurrë një çështje e zakonshme pasi na është grabitur pothuajse e gjithë aftësia për të marrë çdo gjë si të mirëqenë. Tema është aty në mënyrë të nënkuptuar, por fjalët janë ato që marrin zotërim të vetes time. Ato e joshin temën kudo që duan. Asgjë nuk ka më kuptim dhe gjithçka është e vërtetë.

Kur isha një “shkallë që vjen pas” (dikush që mendon përgji­gjen e përsosur pasi biseda ka mbaruar), isha po aq e vetmuar sa kisha qenë si fëmijë kur ruaja lopët në luginën e lumit. Haja gjethe dhe lule që të përbashkohesha me to, sepse ato dinin si të jetonin jetën dhe unë jo. U flisja atyre me emër: “hithra qumështore” duhej të nënkuptonte bimën me gjemba që kishte qumësht në kërcell. Por bima nuk i përgjigjej emrit hithra qumë­shtore. Kështu që provova të shpikja emra pa qumësht e pa hithër: BRINJËGJEMB, QAFËGJILPËRË. Këto emra të shpikur zbuluan një hendek mes bimës dhe meje, dhe hendeku u hap në një humnerë: turpi i të folurit me veten dhe jo me bimën. Por turpi ishte i mirë për mua. Unë kujdesesha për lopët dhe tingulli i fjalëve kujdesej për mua. Ndieja:

Çdo fjalë në fytyrën tënde,

Di diçka për rrethin vicioz

Por nuk e thotë

Tingulli i fjalëve e di se s’ka zgjidhje tjetër veçse të magjepsë, sepse objektet mashtrojnë me materialet e tyre dhe ndjenjat çorientojnë me gjestet e tyre. Tingulli i fjalëve, së bashku me të vërtetën që ky tingull shpik, banon në ndërfaqe, ku bashkohen mashtrimi i materialeve dhe ai i gjesteve. Në shkrim nuk është çështje besimi, por më tepër ndershmëri e mashtrimit.

Atëherë në fabrikë, kur isha një “shkallë që vjen pas” dhe shamia qe zyra ime, gjithashtu kërkova fjalën e bukur SHKALLË INTERESI ose NORMË INTERESI NË RRITJE, kur norma e interesit për një hua ngjitet sikur hipën në një shkallë. (Në gjermanisht kjo quhet “SHKALLË INTERESI”.) Këto norma në rritje janë kosto për një person dhe të ardhura për një tjetër. Në shkrim ato bëhen të dyja, sa më thellë që zhytem në tekst. Sa më shumë ajo që shkruhet më merr nga unë, aq më shumë tregon çfarë i mungonte përvojës së jetuar. Vetëm fjalët e bëjnë këtë zbulim, sepse nuk e dinin më herët. Dhe aty ku ato e kapin përvojën e jetuar të papërgatitur, është aty ku ato e pasqyrojnë më mirë. Në fund bëhen aq bindëse sa përvoja e jetuar duhet të kapet pas tyre për të mos u shpërbërë.

Më duket se objektet nuk e njohin përmbajtjen e tyre, gjestet nuk i njohin ndjenjat e tyre, dhe fjalët nuk e njohin gojën që i flet. Por për të qenë të sigurt për ekzistencën tonë, na duhen objektet, gjestet dhe fjalët. Pas të gjithave, sa më shumë fjalë që na lejohet të marrim, aq më të lirë bëhemi. Nëse goja jonë ndalohet, atëherë përpiqemi të pohojmë veten përmes gjesteve, madje objekteve. Ato janë më të vështira për t’u interpretuar dhe duhet kohë para se të ngjallim dyshim. Ato mund të na ndihmojnë ta kthejmë poshtërimin në një lloj dinjiteti që kër­kon kohë për të ngjallur dyshim.

Një mëngjes herët, pak para se të emigroja nga Rumania, një polic fshati erdhi për nënën time. Ajo ishte tashmë te porta, kur iu kujtua: A KE NJË SHAMI? Nuk kishte. Edhe pse polici ishte i padurueshëm, ajo u kthye brenda për të marrë një shami. Në stacion polici u tërbua. Rumanishtja e nënës sime ishte shumë e kufizuar për t’i kuptuar britmat e tij. Kështu që ai doli nga zyra dhe e mbylli derën nga jashtë. Nëna ime qëndroi e mbyllur aty gjithë ditën. Orët e para ajo u ul në tavolinën e tij dhe qau. Pastaj eci lart e poshtë dhe filloi ta përdorte shaminë e lagur me lotët e saj për ta fshirë pluhurin nga mobiliet. Pas kësaj, mori kovën e ujit nga qoshja dhe peshqirin nga grepi në mur dhe fshiu dyshemenë. U tmerrova kur më tregoi. Si mund ta pastronit zyrën e tij kështu? e pyeta. Ajo tha,: Po kërkoja punë për ta kaluar kohën. Dhe zyra ishte aq e pistë. Mirë që mora me vete një nga shamitë e mëdha të burrave.

Vetëm atëherë e kuptova se përmes këtij poshtërimi shtesë, por të vullnetshëm, ajo kishte krijuar pak dinjitet për veten në ndalimin e saj. U përpoqa t’i gjeja fjalët për këtë në një kolazh:

Mendova për trëndafilin e fortë në zemrën time

për shpirtin e padobishëm si një sitë

por rojtari pyeti:

kush do të fitojë

Unë thashë: ruajtja e lëkurës

ai bërtiti: lëkura është

asgjë veçse një copë e fyer kambriku

pa kuptim të përbashkët

Do të doja të shqiptoja një fjali për të gjithë ata që diktaturat i privojnë nga dinjiteti çdo ditë, deri në ditët e sotme – një fjali, ndoshta, që përmban fjalën shami. Ose pyetjen: A KE NJË SHAMI?

A mund të jetë që pyetja për shaminë nuk ishte kurrë për shaminë, por më tepër për vetminë akute të një qenieje njerëzore?

Përktheu nga anglishtja: Kadri Mehmeti.

Marrë nga numri 24 i revistës “Akademia” .

© “Armagedoni”