ANDREA GRILL

Gjyshi ishte vëllai i gjyshit tjetër, me një fjalë ishte xhaja i babait tim. Por, duke qenë se, për sa kohë e kisha njohur unë, ai kishte jetuar me nënën e tim ati, për mua ishte gjithmonë gjyshi im. Nganjëherë të dy gjyshërit e mi takoheshin në kuzhinë dhe luanin halma. Fushën e lojës e kishte bërë vetë gjyshi tjetër. Kishte pikturuar një yll me pesë cepa sipër një cope të bardhë druri dhe kishte ngjyrosur çdo cep me një ngjyrë tjetër pastaj, duke filluar nga maja e çdo cepi, kishte vizatuar përkatësisht rrethin e parë të vogël ngjyrëkuq. Më pas e kishte mbushur plot rrathë të kuq yllin, cepat e të cilit i kishte bashkuar me viza të zeza. Rrathët e kuq ishin fushat e lojës ku zinin vend dhe Burracët, kështu i quante im gjysh gurët e lojës. Duheshin lëvizur përgjatë vizave. Si fillim këta burracë pushtonin rrathët e kuq të cepit me ngjyrë tjetër që kishin pranë. Në lojë e sipër vinte koha kur burracët duhet të kapërcenin në cepin përballë dhe ia arrinin kësaj vetëm duke kapër­cyer burracët kundërshtarë që kishin një rreth bosh nga prapa. Kur përpara tyre dhe fundit nuk kishte më asnjë burrac tjetër kundërshtar, lojtarit s’i mbetej gjë tjetër për të bërë, përveçse të lëvizte pa u ngutur nga një rreth në tjetrin, dhe kur kundërshtari të kish zënë tashmë cepin e yllit tjetër, ta deklaronte veten të mundur.

Gjyshi, ai që s’e kishte ndërtuar vetë fushën e lojës, ishte kopshtar dhe i dinte në latinisht emrat e të gjitha bimëve. Kur u moshua ia shiti dyqanin e vet të luleve një punishteje pijesh dhe me paratë e fituara bleu dy sera prapa një ndërtese të vjetër ku banonin punëtorët e kripores. Në këto dy sera ishte gjithmonë pranverë, por jo si ajo pranvera jonë e këtushme me borë që shkrihet e erë të ftohtë, por një pranverë tropikale që e përjetova vetë sërish vite më vonë në zonat e thella të Amerikës Qendrore. Në serat e gjyshit tim ajri thithej vetë, t’i mbushte mushkëritë me ngrohtësi e lagështirë pa pikë sfor­cimi. Vinte një erë toke e lagësht që përzihej me erën e gladio­lave. Pushi ngjitës i gjetheve të mëllagave sikur më rrëqethte pak ndaj, sa herë që gjyshi më kthente shpinën, i rrëshqisja majat e gishtave sipër gjetheve me shpejtësi edhe pse e dija fare mirë se ai e kishte tmerr kur ia prekje bimët të cilave ua shqetësoje çeljen, siç e quante ai. Kishte frikë se gishtat e mi kureshtarë do t’i vyshknin para kohe petalet e kurorës së luleve të bimës e do ta shkatërronin kështu balancën e krijuar dhe ruajtur me kaq kujdes të serës. Sa herë që i prekja petalet ngjitëse më kalonin mornica në trup, por asnjëherë nuk i rezistova dot tundimit.

Gjatë gjithë jetës nuk hëngri ndonjëherë vakte normale, por fuste gjatë gjithë ditës gjëra të vogla në gojë, ngaqë mendonte se veç gjysma e stomakut i punonte. Rusët e kishin fajin për këtë që nuk i kishin dhënë ushqim atëherë kur e kishin kapur rob në Stalingrad o aty afër, se nuk i kujtohej se ku tamam, aty ku e kishin burgosur për disa vjet. Vetëm pasi kishin kaluar disa javë nga datëlindja e tij nëntëdhjetë e tre mori vesh nga mjeku se stomakun e kishte top. Por në këtë moshë ishte vështirë ta ndërroje zakonin e të haje si gjithë të tjerët, ndaj vazhdoi rutinën e tij të të ngrënit duke besuar se sto­maku i tij ishte gjysmak.

Gjyshi ishte më se i sigurt se një njeri ishte i shëndet­shëm vetëm nëse ecte minimumi një orë në ditë. Këtë terapi të vetëmenduar e ndiqte rregullisht. Në borë, shi, diell apo erë, gjyshi çdo pasdite, kur ndihej mirë edhe paradite, i ngjitej kodrës e pastaj zbriste prej saj dhe kthehej o nga rruga mes pyllit ose mes përmes lëndinës, kalonte anës kishës ose shkonte deri te banka e lagjes ku s’kishte ndonjë punë, por veç hynte e dilte sërish nga dyert automatike.

S’ka shumë kohë kur ishte rrëzuar në një nga këto shëtitje. Ishte ngritur vetë në këmbë e ia kishte dalë mbanë të mbërrinte gjer në shtëpi ku ishte shtrirë në divanin e dhomës së pritjes, por s’u ngrit më nga aty derisa e morën për në spital. Mallkonte e kundërshtonte sepse ata, sikurse thoshte ai, nuk do ta lejonin më të kthehej në shtëpi po ta fuste këmbën në spital.

I kishte qejf infermieret në spital, sidomos atë bionden që ishte kaq miqësore dhe që qeshte gjithnjë. Spitalin s’e kishte qejf. Nuk vinte dot gjumë në sy gjithë natën me zhurmën e madhe përreth. Kishte cjep të egër që kapërcenin sa andej-këndej nga një krevat te tjetri – më tregonte. Me thënë të drejtën, kafshë të ëmbla ishin, që i kishte shumë qejf, por sjellja e tyre kështu ishte e papranueshme – më thoshte. – A të kujtohet si e ndërtova atëherë atë gardhin me bar? E ndërtuam rreth e përqark kishës dhe sa drejt qëndronte e as cjeptë e egër nuk e rrëzonin dot me brirët e tyre, pastaj me të njëjtin bar ndërtuam kasolle ku kaluam natën ndërsa kafshët vraponin sa andej-këndej – të kujtohet? Aty prapa kupolës së malit i kishim ndërtuar dhe në mëngjes shihnim siluetat e cjepve të egër, apo ishin dhi malesh. Nuk më kujtohet më, më duhet të mendohem, por askush nuk mund të mendojë nën këtë zhurmë marramen­dëse. Sa herë i shkoja gjyshit për vizitë ai më tregonte histori nga më të çuditshmet.

Natën ama, infermieret e nxirrnin krevatin e tij me rrota nga dhoma se ai, ngaqë vetë s’gjente qetësi, i linte gjithë të tjerët pa gjumë. Herë pas here ngrihej apo binte nga krevati, bënte ecejake gjithë zhurmë nëpër dhomë, nxirrte lloj-lloj britmash e fjalësh nga goja që askush s’ua gjente dot kuptimin. Kur binte më shpesh nga krevati i jepnin ilaçe gjumi dhe pastaj historitë që tregonte gjatë ditës bëheshin edhe më marramendëse. Dhoma ku e dërgonin gjatë natës ishte, në fakt, dhoma e vdekjes ndaj vetëm kur s’i kishte ardhur koha dikujt të vdiste, mund të vendosej krevati i tij aty. Kur dikush ishte në grahmat e fundit atij i duhej të flinte në korridor. Që të mos rrëzohej apo të mos ngrihej vetë, në këso netësh krevatit i shtoheshin disa hekura anash mirëpo, kur ai ia dilte t’i kapërcente edhe këto pengesa, telefonoheshin të afërmit për të marrë këshilla se ç’duhej bërë që të rrinte shtrirë.

Të afërmit vinin për vizitë, bisedonin gjatë me të, por këshilla për infermieret nuk gjenin. Ua shtrëngonin duart infermiereve e gjyshi atyre duke i lutur që të vinin sërish e ta merrnin për në shtëpi se s’kishte ç’të bënte më këtu, ku as gjumë në sy nuk vihej, me gjithë këta cjep të egër që kapërcenin sa nga një krevat te tjetri gjithë natën. Shpesh e më shpesh s’na shtrëngonte më vetëm duart, por filloi edhe të na puthte. Kur i zgjata dorën për t’i thënë mirupafshim ai më tërhoqi drejt vetes dhe më puthi në faqe. Nuk më kujtohet të më ketë puthur ndonjëherë tjetër në faqe dhe tani, në moshën nëntëdhjetë e tre vjeçe, zbuloi dëshirën për të na puthur kur takoheshim dhe kur ndaheshim. Ndoshta i kishte kursyer puthjet përgjatë gjithë jetës për çastin e fundit, e tani, kur çdo ndarje kishte gjasa të ishte e fundit, nuk donte ta humbte mundësinë e dhënieve të puthjeve.

Frika se s’do të kthehej kurrë më në shtëpi iu vërtetua. Nuk u ngrit më në këmbë edhe pse ndenji shtrirë për javë të tëra dhe edhe pranverën e kaloi në shtrat. Ama nuk la shkas pa u ankuar rregullisht e hollësisht për këtë, e pa përshëndetur pemët nga dritarja, u ankua aq shumë saqë u transferua më në fund në një ndërtesë në mes të një parku të madh ku pastaj u shpërngulën të gjithë dhe atij iu dha një dhomë në katin e tretë ku banonte tashmë një burrë gjithmonë i heshtur.

Heshtja e burrit nuk e shqetësonte fare gjyshin, për­kundrazi, ishte kaq i gëzuar që kishte rënë rehat dhe e konfirmonte këtë çdoherë. Për televizor s’kishte më nevojë, aq më pak për radio. Ç’budallallëk të dyja! Ama në shtëpi donte të kthehej. A mund ta çonte dikush më në fund në shtëpi? Por askush nuk e bëri këtë. Të gjithë mendonin se ishte më mirë të rrinte në katin e tretë të azilit ku i shërbehej çaj në krevat çdo dy orë dhe tri herë në ditë një vakt i ngrohtë. Muajt në vazhdim ishin muajt e parë në jetën e gjyshit ku ai nuk doli as dhe një herë të vetme jashtë të merrte ajër të pastër. E kalonte kohën në këtë dhomë në katin e tretë. Nuk doli asnjëherë në korridor e kurrë s’e përdori ashensorin për të zbritur poshtë, aty ku uleshin qetë gjithë të moshuarit e tjerë dhe i bërtitnin njëri-tjetrit në vesh ose, thjesht, dremitnin me kokën që gati i cakiste kraharorin. “Nuk kam nevojë për shoqëri të tillë”, i përgjigjej gjyshes sime, të ëmës së babait tim, kur ajo e nxiste të zinte shoqëri me banorët e tjerë të azilit. “Veç për shoqërinë tënde kam nevojë” – i përgjigjej ai. Ndërsa mua më pyeste: “Më mirë vetëm sesa me shoqëri të keqe, apo jo?”

Për dy gjëra kishte vërtet nevojë: për sazen e gojës dhe për aparatin elektrik të rruajtjes, mirëpo ia hoqën shumë shpejt të dyja. Të parën pasi filloi t’i binte në tre të mëngjesit e t’i zgjonte kështu banorët e katit të tretë të azilit me tingujt e një valsi bore. Kush e di, ndoshta ata kjo s’do t’i kishte shqetësuar aspak, se nuk është se të nesërmen do t’u duhej të zgjoheshin herët për të nxituar për në punë. Kishin, përkundrazi, gjithë ditën në dispozicion për ta bërë gjumin e humbur. Por perso­neli i përkujdesjes kishte mendim tjetër. Gjyshit natën nuk i lejohej të bënte muzikë edhe pse ai vetë, sipas të thënave të tij, një gjë të tillë s’e kishte bërë kurrë. Këto thënie kundër­shtuese vështirësuan dhe të besuarit se do t’i binte sazes veç përgjatë ditës në orare kur lejohej, kështu që gjyshja u detyrua ta merrte sazen me vete. Aparatin e rrojës, sipas saj, e kishte hedhur mes përmes dhomës ndaj nuk funksiononte më si duhej, kështu që e kishte marrë edhe atë.

Gjyshin këto ndërhyrje në jetën e tij private e vunë shumë e më shumë në tutelë, ndaj dhe ashtu u soll. Nuk lëvizi më nga krevati as për të ngrënë. Nuk ia hidhte më sytë asnjë fotoje ose gjërave të tjera që kishin të bënin me jetën jashtë mureve të katit të tretë të azilit. Qëndroi për javë e muaj shtrirë me sytë nga tavani. Kur ambulanca e dërgoi një ditë në spital për një kontroll, na raportonte më pas sesi shoferi kishte gabuar rrugë e kishin udhëtuar kështu për orë të tëra. Të gjithë ata që e dëgjonin i binin ballit me grusht. Spitali ishte veç një kilometër e gjysmë larg azilit.

Kaloi pranvera dhe vera kur gjyshi papritmas kërkoi t’i sillnin të paktën fizarmonikën meqë sazeja nuk i lejohej më. Pas lutjeve disajavëshe gjyshja ia solli më në fund pasi ia kishte marrë premtimin e shenjtë se nuk do t’i binte kurrsesi natën. Ishte një prej zonës së Steier-it, me susta nga të dyja anët. Gjyshi mezi ia dilte ta ngrinte, se kaq i dobët ishte bërë, mirëpo ende pa zënë vend mirë në prehër nxirrte tingujt e parë të valsit të borës. Që nga ky çast u bë heroi i azilit. “Tungjatjeta muzikant!” – e përshëndeste personeli. “Kur po na e lun nji kong tjetër” – e përshëndetnin komshinjtë. Veç shoku i dhomës rrinte si gjithnjë skiç në krevatin e vet dhe heshtte.

Gjyshi u ngrit nga krevati dhe u mbështet në një mbështe­tëse hekuri me rrota ngjyrë blu që duhej ta ndihmonte gjatë ecjes. Veshi xhaketën, rrotulloi një shall rreth qafës dhe vuri kapelën. “Sa shik që dukesh” – i them. “Hajt mo” – më përgji­gjet ndërsa shtyn mbështetësen lëvizëse drejt banjës. “Ah, jo, këtu nuk është dalja” – më thotë dhe e drejton mbështetësen lëvizëse drejt derës kryesore. Në oborr u mrekullua nga lëndinat e mbjella dhe, sipas tij, së shpejti do të vinte vjeshta. Kopshta­rët me siguri çdo dhjetë minuta do të shkruanin një vizë që simbolizon një orë dhe do të përfundonin kështu dhjetë orë pune brenda një ore që të shpejtoheshin më në fund drejt kafes. Gjyshi e shtyu mbësh­tetësen në rrugën me guralecë drejt një zone të rrethuar ku po kullotnin dhi pas një gardhi prej druri. Menjëherë i zgjatën kokat për nga duart e tij. Ai këpuste degë pemësh nga ana tjetër e rrugës me guralecë të cilat ua zgjaste pastaj dhive sipër gardhit prej druri. Gjithë neps i kapërdinin ato gjethet bashkë me kërcell duke i mbështetur kokat gjithë lesh në shpinat e duarve të tij. “Duhet të kishte më shumë” – thotë gjyshi. “Më shumë duhet të ishin, se fare pak janë. Ato të tjerat duhet të jenë ende në pyll ose te kasollja aty” – dhe më tregonte se ku mendonte se ishte kasollja me cepin e majtë të mbështetëses.

Që nga kjo ditë i filloi sërish daljet e përditshme. Dilte paradite dhe pasdite. Iu shtua oreksi dhe ilaçet e gjumit që ia jepnin çdo mbrëmje i fuste brenda një qeseje prej letre që e fshihte poshtë këpucëve që rrinin gati pranë komodinës. Për darkë kishte gjithmonë bukë të zezë, dhe kur ai hante bukë të zezë, gjumë në sy nuk vinte dot. Kushedi sa herë u kishte thënë mjekëve se nuk kishte nevojë për ilaçe, por veç për simite për darkë, por ata silleshin sikur nuk e dëgjonin. Kështu që gjyshja çdo dy ditë i sillte dy simite të mbështjella me një qese letre të cilën e fuste në komodinën e gjyshit.

Gjyshi filloi të shkonte shpesh drejt kishës dhe bankës së lagjes. Brenda në kishë futej rrallë, zakonisht zinte vend poshtë një peme dhe e hidhte shikimin nga rruga. Ama brenda në bankë gjithmonë. Përpiqej ta bindte punonjësen e bankës se vetëm ai kishte të drejtë të bënte veprime me konton e tij dhe se nuk kishte aspak rëndësi se ç’mendonte familja e tij. Punonjësja e bankës e mbajti me të mirë për pesë javë rresht, aty pastaj gjyshit i humbi durimi dhe ajo u detyrua të bënte atë që ai kërkonte. Kur gjyshja dhe të afërmit e tjerë e morën vesh se çkishte bërë, derisa kapërthenin duart e shkulnin flokët, u lëshuan me vrap të tronditur drejt bankës për t’i bërti­tur punonjëses.

Gjyshi veshur me një këmishë të sapohekurosur qëndronte ulur në krevat dhe hidhte këmbët sa andej-këndej në të gjitha drejtimet. Kur kam qenë pesë vjeçe më ka thënë disa herë se njeriu në mëngjes, kur ende është në shtrat, duhet t’i lëvizë këmbët mirë e mirë e pastaj të çohet, që të mos rrëzohesh sapo t’i vendosësh këmbët në dysheme. E kështu qëndronte atëherë në shtratin e tij në pikë të mëngjesit, shtrirë me shpinë dhe me këmbë ngritur sipër duke i dhënë biçikletës në ajër. Edhe sot e kësaj dite ishte, për çudi, shumë i lëvizshëm. U përkul në drejtim të këpucëve afër komodinës dhe i hodhi ato gjithë vrull në anën tjetër të krevatit. Këpucët shkëlqenin dhe ishin fort të reja. Pastaj u përkul prapë drejt komodinës dhe kërkonte diçka. Po e humbiste durimin pak nga pak, ndërsa thoshte: “Prapë e ka bërë, prapë e ka fshehur”, dhe e kishte me gjyshen. “Gjithmonë i heqin të gjitha dhe i fshehin të gjitha”. E kishte me pastruesen këtu e cila ia hiqte herë pas here kruajtësen e dhëmbëve të cilën çdo ditë e vinte gjithë kujdes sipër parmakut të dritares për ta ruajtur për vaktin tjetër. Askush nuk e dinte se ç’kërkonte këtë herë, prandaj sa vinte dhe tërbohej më shumë. Përkulej e çohej pa pushim sa poshtë sa sipër krevatit. I hidhte bust, duar e këmbë pa pushim sa andej-këndej, saqë kisha frikë se do të këputej në mes. Sepse edhe pse ishte i lëvizshëm si një karkalec, ishte dobësuar e tharë kaq shumë saqë dukej si një fije bari në vjeshtë. Më në fund, pyetjes time se çfarë po kërkonte iu përgjigj. “Lugësin e këpucëve kërkoj”, më thotë. “Nuk ka lugës këpucësh. Ti s’ke fare një lugës këpucësh” – ia kthen gjyshja. “Kam që çke me të!” – thotë gjyshi. Unë nuk pipëtiva, dhe shpresoja se gjyshi nuk do t’i hidhej gjyshes në fytyrë papritmas siç bënin ata karkalecat e mëdhenj. “Po lugësin e këpucëve pra” – ripërsëriti gjyshi kur e pyeta prapë se ç’po kërkonte. “Ose më mirë atë gjënë që e përdor unë si lugës këpuce”. Gjyshja u zmbraps disa hapa prapa teksa ankohej se ai ia vinte gjithmonë fajin pa të drejtë. Unë e lëviza komodinën nga vendi i saj pranë parmakut të dritares për të parë se mos kishte ndonjë gjë poshtë. Gjyshi, ndërkohë, përpëlitej në krevat duke bërtitur se të gjitha gjërat ia fshihnin.

Poshtë komodinës ishte vetëm dyshemeja. Sipër kishte një karton dypalësh me një puthitje në mes. “Hej, pa ma jep lugësin!” – thotë gjyshi që s’fsheh dot buzëqeshjen. Mbathi këpucët gjithë qejf dhe e shtyu mbështetësen lëvizëse drejt banjës.

Marrë nga numri i 13-të i revistës “Akademia”. Përktheu: Majlinda Çullhaj