GABRIEL GARCIA MARQUEZ

E njoha menjëherë teksa po kalonte me gruan Mary Welsh nëpër bulevardin “St. Michel” në Paris në një ditë pranvere me shi më 1957. Po ecte matanë rrugës, kah drejtimi i kopshteve të Luksemburgut, veshur me një palë pantallona kaubojsh, një këmishë të trashë dhe një kapelë bejsbolli. E vetmja gjë që dukej se nuk i shkonte ishin syzet metalike, të vockla e rrethore, që krijonin përshtypjen e një njeriu të bërë gjysh para kohe. I kishte mbushur 59 vjet dhe kjo binte në sy. Nuk e linte përshtypjen e burrit të fuqishëm që pa dyshim se e dëshironte, sepse ishte i ngushtë në brez dhe këmbët i dukeshin rakitike mbi këpucët e rënda si të sharrë­xhinjve. Dukej tip i gjallë midis këndeve të librave të dorës së dytë dhe rrëkesë rinore nga Sorbona saqë as që mund të merrej me mend se i kishin mbetur vetëm edhe katër vjet jetë.

Për pak, qysh duket se më ndodhte gjithnjë, e pashë se isha ndarë në dysh ndërmjet dy roleve që po haheshin ndërmjet vete. Nuk e dija nëse ishte e udhës t’ia kërkoja një intervistë ose ta këpusja rrugën që t’ia shprehja adhurimin tim të dukshëm. Por çfarëdo që do të ven­dosja, tashmë po ndihesha njëjtë në siklet. Atëherë flisja të njëjtën anglishte të çalë që e flas edhe tani, dhe s’isha shumë i sigurt për spanjishten e tij toreadorçe. Dhe s’e bëra asnjërën prej tyre meqë mund ta prishja atë çast, por në vend të kësaj lidha duart rreth gojës dhe, si Tarzani midis xhunglës, bërtita prej trotuarit të kësaj ane kah ana tjetër: “Maaaeeestro!” Hemingway e kuptoi se nuk mund të kishte tjetër mjeshtër në atë hallakamë studentësh, dhe u kthye, ngriti dorën, ma ktheu me spanjishten e Castilias me zërin krejtësisht fëmijëror: “Adiooos, amigo!” Ishte hera e parë dhe e vetme që e pashë.

Atëherë isha gazetar, isha 28 vjeç, me një roman të botuar dhe një çmim letrar në Kolumbi, por isha në mëshirë të fatit dhe pa ndonjë cak në Paris. Kryemje­shtërit e mi ishin dy romancierët amerikano-veriorë, të cilët duket se nuk kishin asgjë të përbashkët. Kisha lexuar gjithçka që kishin botuar deri atëherë, por jo si lexim komplimentar – më parë do të thosha se ishte e kundërta, si dy forma reciprokisht ekskluzive dhe të shquara të koncpetimit të letërsisë. Një prej tyre ishte William Faulkner, të cilin kurrë nuk e kisha takuar dhe të cilin vetëm mund ta merrja me mend si bujk me mëngë të përvjela duke fërkuar krahun pranë dy qenve të tij të bardhë, në portretin e lavdëruar të Cartier-Bressonit. Tjetri ishte burri jetëshkurtër i cili, porsa më tha lamtumirë prej anës tjetër të rrugës, duke më lënë me përshtypjen se diçka kishte ndodhur në jetën time, dhe se nuk do ta harroja tërë jetën.

Nuk e di kush ka thënë se romancierët i lexojnë roma­net e të tjerëve vetëm sa për të marrë vesh se si shkru­ajnë. Besoj se kjo është e vërtetë. Nuk jemi të kënaqur me sekretet e ekspozuara në faqet e veprave: e shfle­tojmë zhbirueshëm librin për të parë çfarë mbresa na lë. Në atë mënyrë që është e pamundshme të shpjego­het, e analizojmë librin fije e për pe, pastaj e përmble­dhim që t’i kuptojmë misteret e mekanizmit personal të autorit. Orvatja është zemërthyese në veprat e Faul­knerit, sepse duket se ai nuk ka ndonjë sistem organik të të shkruarit por, në vend të kësaj, shtegton qorrazi nëpër universin e tij biblik, si një tufë delesh që humbet në një dyqan plot kristale. Teksa përpiqesh ta mena­xhosh shkërmoqjen e një faqe të ngjashme, të krijohet përshtypja e frymëzimeve dhe hileve të zanatit, ajo ta humbë udhën nëse provoni të bëni bashkë ato fjali të së njëjtës faqe. Krejt ndryshe vepron Hemingway, i cili, me më pak pasion e shpirt, dhe me më pak çmen­duri, por me ashpërsi plot shkëlqim, lë gjithçka hapur, si një makinë transporti mallrash. Mbase për këtë shkak Faulkneri është shkrimtar i cili ka shumë lidhje me shpirtin tim, por Hemingway është ai me të cilin lidhet më së shumti shkrimtaria ime – jo thjesht shkaku i veprave të tij, por i njohurisë së tij mahnitëse për zotë­sinë në shkencën e të shkruarit.

Në intervistën historike me George Plimtonin në The Paris Review, (Hemingway) dëshmoi, ndryshe prej nocionit romantik të kreativitetit, se rehatia ekonomi­ke dhe shëndeti i mirë janë qenësore për të shkru­arit; se një prej vështirësive më të mëdha është lidhja e fja­lëve; se kur të shkruarit nis të bëhet punë e vështirë, atëherë duhet t’u kthehesh dhe t’i lexosh veprat e tua me qëllim që të kujtosh se gjithnjë ka qenë punë e zor­shme; dhe se nuk është e vërtetë se gazetaria e mbyt shkrimtarin, siç është thënë shpesh – më fort mund të thuhet lirisht se është e kundërta, kështu që kjo nuk përbën kurrfarë problemi. “Kur të shkruarit bëhet vesi më i madh dhe kënaqësia më e madhe, – ka thënë ai, – vetëm vdekja mund t’i japë fund”. Fundja, leksioni i tij ishte zbulimi se puna e përditshme mund të ndër­pritet vetëm atëherë kur shkrimtari e di se ku do ta vazhdojë nesër. Unë nuk mendoj se ndonjëherë i është dhënë ndonjë këshillë më e dobishme për të shkruarit. As më pak e as më shumë, është ilaçi absolut për spek­trin më të tmerrshëm të shkrimtarëve: agonia mëngje­sore e përballjes me faqen e bardhë.

E gjithë vepra e Hemingwayt dëshmon se kjo frymë ishte brilante, por jetëshkurtër. Dhe është e kuptue­shme. Një tension i brendshëm si ky, subjekt i një dominimi të tillë të ashpër të teknikës, nuk mund të ruhet brenda kuadrit të arritshëm të rrezikshëm dhe të pafund të një romani. Ishte natyra e tij, dhe gabimi i tij ishte orvatja që t’i zgjeronte kufijtë e tij të praruar. Dhe kjo është arsyeja pse gjithçka e tepërt është më e dukshme tek ai se te shkrimtarët e tjerë. Veprat e tij janë si tregime të shkurtra, që përtej proporcionales, përfshijnë shumëçka. Ndryshe, gjëja më e mirë e tre­gimeve të tij është se ta krijojnë përshtypjen se po mun­gon diçka, dhe pikërisht kjo është çfarë ngërthen misterin dhe bukurinë e tyre. Jorge Luis Borges, i cili është një prej shkrimtarëve më të mëdhenj të kohës sonë, i ka të njëjtat kufizime, por ka pasur nuhatjen që të mos për­piqej t’i kapërcente.

Gjuajtja e vetme e Francis Maconberit drejt luanit demonstron jashtëzakonisht shumë kur vjen puna e leksionit të gjuetisë, por edhe si përmbledhje e shkencës së të shkruarit. Në njërën prej tregimeve të tij, Hemin­gway shkruante se një dem nga liria, pasi fërkohej prapa gjoksit të matadorit, kthehej vrik si “një mace në kthesë”. Besoj, me përulësinë më të madhe, se ky vrojtim është një prej atyre copëzave frymëzuese të çmendurisë që vijnë vetëm prej shkrimtarëve më madhë­shtorë. Vepra e Hemingwayt është plot me prurje të tilla të thjeshta dhe verbuese, që shpalosin pikën në të cilën ai ka përshtatur përkufizimin e tij të shkrimit letrar: se si një ajsberg është i rrënjosur thellë vetëm nëse mbështetet prej pjesës më të madhe të vëllimit të tij.

Ajo ndërgjegje teknike është pa dyshim arsyeja pse Hemingway nuk do ta prekë lavdinë me romanet e tij, por më fort me tregimet e shkurtra të disiplinuara. Duke folur për Për kë bien kambanat, ai tha se nuk kishte ndonjë plan paraprak të thurjes së veprës por, mbase, e kishte krijuar përditë nga pak derisa po e zhvillonte veprën. Nuk kishte pse ta thoshte: është e qartë kristal. Krejt ndryshe, tregimet e tij të shkurtra, përherë frymëzuese, janë imune ndaj çfarëdo sulmi. Si ato tria që i kishte shkruar një pasdite maji në një pansion në Madrid, kur një stuhi dëbore e kishte dety­ruar anulimin e një lufte demash në festën e San Isidros. Ato tregime, siç i kishte thënë vetë George Plimptonit, ishin Vrasësit, Dhjetë indianët dhe Sot është e premte dhe që të tria janë magjike. Në të njëjtat linja, për shijen time, tregimi në të cilën e hyjni­shmja e tij që është shtypur më së shumti, ishte tregi­mi më i shkurtër, Macja në shi.

Sidoqoftë, edhe nëse duket të jetë ngacmim i fatit të vet, mua më duket se vepra e tij më e magjishme dhe më humane është më pak e suksesshme: Matanë lumit dhe në pemë. Është, siç ka thënë vetë ai, diçka që kishte nisur si tregim dhe ishte zhvilluar duke humbur rrugën në një xhungël novele. Është e vështirë që të kuptohen kaq shumë çarje strukturore dhe kaq shumë gabime të mekanikës letrare në një teknikë të tillë të hollë – dhe në dialog aq artificial, madje edhe të komplotuar, te një prej farkëtarëve të rrallë të historisë së letrave. Kur vepra ishte botuar më 1950, kritika ishte treguar e ashpër por, gabimisht. Hemingway ndihej i lënduar kur dëgjoi shumicën e fjalëve dhe mbrojti veten nga Havana, duke dërguar një telegram të pasionuar që dukej i padinji­tetshëm për një autor të namit të tij. Jo vetëm se ishte vepra e tij më e mirë, ishte edhe më personalja, të cilën e kishte shkruar në një agim vjeshte, me nostalgjinë e viteve të pakthyeshme tashmë të jetu­ara dhe të kohës së kthesës së madhe për vitet që i kishin mbetur. Në asnjërin prej librave nuk la shumë nga vetja, e as nuk kishte trasuar – me gjithë bukurinë dhe krejt brishtë­sinë e tij – një rrugë për t’i dhënë formë ndjenjës qenë­sore të krijimtarisë dhe jetës së tij: padobishmërinë e fitores. Vdekja e protagonistit të tij, kinse paqësisht dhe natyrshëm, ishte maskuar prej para­shtrimit të vetëvra­sjes.

Kur dikush jeton aq gjatë me veprën e një shkrimtari, madje me përjetim dhe ndjeshmëri të madhe, nuk i mbetet shtegdalje për ta ndarë fiksionin nga realiteti. Kam kaluar shumë orë për shumë ditë me radhë duke lexuar në po atë kafe në St. Michel që ai e konsideronte vend të mirë për të shkruar, sepse dukej i këndshëm, i ngrohtë, i pastër dhe miqësor, dhe gjithnjë shpresoja ta takoja edhe një herë vajzën që e kishte parë teksa po hynte në atë ditë të stuhishme, të ftohtë dhe të egër, atë vajzë të hijshme dhe rioshe, me flokët prerë pjerrtas mbi fytyrë, si një krah pëllumbi. “Ti je e imja dhe Parisi është i imi”, shkruante ai për të, me atë forcën e parezistueshme të përvetësimit të penës së tij. Gjithçka që përshkruan, çdo çast që ishte i tiji, i përket përjetësisht atij. Unë nuk mund të kaloj pranë numrit 12, Rue de l’Odeon, në Paris, pa e parë atë duke folur me Sylvia Beachin, në një librari që tanimë nuk është e njëjta, ku e vriste kohën deri në gjashtë të mbrëmjes, edhe kur James Joyce mund t’i binte andejpari. Në stepat e Kenisë, me t’i vizituar, u bë pronari i demave dhe i luanëve të tij dhe i sekreteve më intime të gjue­tisë. U bë i zoti i matadorëve dhe boksierëve, i artistë­ve dhe të armatosurve të cilët ekzi­stuan vetëm për një çast derisa u bënë të tijtë. Italia, Spanja, Kuba – gjysma e botës – është e mbushur me vende që i përvetësoi vetëm duke i përmendur. Në Cojimar, një fshat i vogël afër Havanës, ku jetoi pesh­katari i tij vetmitar i Plakut dhe detit, ka një pllakate që kujton veprat e tij heroike, me një bust të praruar të Hemingwayt. Në Finca de la Vigia, në Kubën ku kishte gjetur prehje e ku jetoi deri pak para vdekjes, shtëpia mbetet e paprekur midis pemëve, me koleksionin e tij të shumëllojshëm të librave, tro­fetë e tij të gjuetisë, tavolina e punës, xhinglat e pafun­dme të jetës nga e gjitha bota që ishin të tijat derisa e mori vdekja dhe jetojnë edhe pa të, me frymën që ua dha me magjinë meritore të përvetësimit të tij.

Disa vjet më parë hyra në makinën e Fidel Castros, i cili është një lexues i regjur i letërsisë dhe në ulëse pashë një libër të vockël të mbështjellë me lëkurë të kuqe. “Është mjeshtri im Hemingway”, më deklaroi Fidel Castro. Përnjëmend, Hemingway vazhdon të jetë aty ku më së paku pritet ta gjesh – 20 vjet pas vdek­jes së tij – i përjetshëm, njëherësh fluturak, si atë mëngjes, mbase maji, kur më tha “Lamtumirë, amigo!” matanë bulevardit St. Michel.

(Botuar më 26 korrik 1981 në gazetën “New York Times”.

(“Marrë nga revista “Akademia”. Titulli i tekstit, i redaksisë së gazetës “Epoka e re”, me pëlqimin e botuesit të revistës)