Një analizë kritike e monopolit dhe mungesës së konkurrencës në tregun energjetik

Shkruan: Nazmi Jusufi, ekonomist

Ndërsa bota po ecën drejt një epoke të re të tranzicionit energjetik, Kosova vazhdon të mbetet peng i një sistemi energjetik të centralizuar, të fragmentuar dhe joefikas. Mungesa e konkurrencës reale, dominimi i monopoleve publike dhe vonesat në zbatimin e reformave strukturore kanë krijuar një treg energjetik që, në vend të nxisë zhvillimin, është bërë barrë për ekonominë dhe konsumatorët.

Një treg pa konkurrencë nuk është treg

Prej vitesh, Kosova funksionon nën një model gjysmë-monopolistik, ku Korporata Energjetike e Kosovës (KEK) dhe Kompania për Furnizim me Energji Elektrike në Kosovë (KESCO) dominojnë prodhimin dhe shpërndarjen. Edhe pse në teori ekziston liberalizimi në aspektin ligjor, në praktikë, mungon konkurrenca reale në të gjitha nivelet e zinxhirit energjetik: nga prodhimi, deri tek furnizimi dhe shitja me pakicë.
Liberalizimi nënkupton që konsumatori të ketë mundësinë të zgjedhë mes disa ofruesve, çmimi të formohet mbi bazën e kërkesës dhe ofertës, dhe cilësia e shërbimit të përmirësohet përmes garës së hapur. Asnjëra prej këtyre nuk është e pranishme aktualisht në tregun e Kosovës.
Pasojat e monopolizimit
Dominimi i vetëm një apo dy operatorëve ka sjellë pasoja të rënda:
✓ Çmime jo-transparente dhe të larta, të cilat nuk pasqyrojnë realisht kostot e tregut.
✓ Mungesë investimesh të huaja, sepse tregu i mbyllur nuk ofron garanci për konkurrencë të ndershme.
✓ Varësi nga një strukturë e vjetëruar teknologjikisht, që nuk është në gjendje të përballojë nevojat e reja energjetike dhe as të integrojë burime të rinovueshme.
✓ Subvencione të pakontrolluara, që mbajnë gjallë një sistem joefikas, në kurriz të buxhetit publik.
✓ Mungesë e diversifikimit të burimeve: mbi 95% e prodhimit vendas vjen nga thëngjilli (ligniti), çka e bën sistemin jashtëzakonisht të ndjeshëm ndaj faktorëve mjedisorë dhe çmimeve të karbonit.

Nevoja për reformë të thellë dhe të sinqertë

Reformat e pjesëshme nuk mjaftojnë. Kosova ka nevojë për një strategji të qartë për liberalizim të tregut të energjisë, e cila përfshin këto elemente thelbësore:
✓ Ndarje e funksioneve: KEK nuk mund të vazhdojë të jetë njëkohësisht prodhues, menaxhues dhe aktor politik në sektorin energjetik. Duhet ndarje e qartë mes prodhimit dhe shpërndarjes.
✓ Licencim i hapur për operatorë të rinj: Lejimi i kompanive të reja, vendore apo të huaja, për të konkurruar në tregun e furnizimit dhe prodhimit.
✓ Transparencë në formimin e çmimeve: Krijimi i një burse të hapur energjetike ku çmimi formohet në mënyrë transparente dhe dinamike.
✓ Kthim i konsumatorit në qendër të politikës energjetike: Qytetari duhet të jetë i lirë të zgjedhë furnizuesin dhe të mos jetë i detyruar t’i nënshtrohet kushteve të një ofruesi të vetëm.
✓ Integrim me tregun rajonal dhe BE-në: Kosova duhet të bëhet pjesë aktive e tregut të përbashkët energjetik të Ballkanit dhe më tej, të Sistemit të Energjisë Elektrike të Europës (ENTSO-E).
✓ Furnizim i hapur për konsumatorët komercialë: Siç ka ndodhur në Shqipëri dhe Maqedoni të Veriut, konsumatorët industrialë mund të kenë të drejtë zgjedhjeje të furnizuesit, duke krijuar presion për përmirësim cilësor dhe ulje çmimesh.

Shembuj që duhen ndjekur Kosova

Shqipëria, ndonëse me probleme të veta, ka filluar hapjen e tregut të furnizimit për konsumatorët industrialë. Serbia ka ngritur një treg të organizuar energjetik (SEEPEX), dhe Maqedonia e Veriut është në proces reformimi për të hapur tregun e saj. Nëse Kosova ngurron, rrezikon të mbetet prapa, të mos tërheqë investime dhe të përballet me presione të vazhdueshme fiskale për subvencionimin e humbjeve.

De si perfundim qendrojë me opinionin tim se Liberalizimi i tregut të energjisë në Kosovë nuk është më një opsion por është domosdoshmëri. Pa një treg të lirë, efikas dhe transparent, nuk ka zhvillim ekonomik, as siguri energjetike, as integrim europian. Koha për reforma të thella dhe të vendime te guximshme është tani. Konsumatorët meritojnë zgjedhje. Ekonomia ka nevojë për konkurrencë. Shteti duhet të garantojë rregulla të ndershme, jo të mbrojë monopole.