Autorja shqiptare dhe romancierja turke diskutojnë për rritjen e populizmit, censurën dhe se si të gjitha konfliktet e sotme vijnë nga traumat e pazgjidhura të së kaluarës.

Intervistoi: Alex Clark / The Guardian

Vepra e kujtimeve e Lea Ypit që fitoi çmime, Të lirë [Free], përshkruan përvojën e rritjes në Shqipëri para dhe pas rënies së regjimit komunist. Libri i saj i ri, Përçmimi [Indignity], rindërton jetën e gjyshes së saj e cila mbërriti në Tiranë nga Selaniku, si një grua e re, dhe e cila u përfshi fuqishëm në jetën politike të vendit. Ajo aktualisht udhëheq katedrën “Ralph Miliband” për politikë dhe filozofi në Shkollën Ekonomike të Londrës [London School of Economics]. Shkrimtarja turke Elif Shafak është autore e më shumë se 20 librave, si në letërsi ashtu edhe në literaturë faktike, përfshirë romanin 10 minuta 38 sekonda në këtë botë të çuditshme [10 Minutes 38 Seconds in This Strange World] që ishte në listën e shkurtër për çmimin “Booker” dhe, së fundmi, Ka lumenj në qiell [There Are Rivers in the Sky]. Kur ato biseduan përmes video-thirrjes – Ypi duke udhëtuar në Indi dhe Shafaku nga shtëpia në Londër – biseda e tyre preku temat si kërcënimi nga censura dhe ngritja e populizmit, sfidat e të qenit shkrimtare me identitete të shumëfishta, si dhe rëndësia e paraqitjes së ngjarjeve të ndërlikuara historike në veprat e tyre.

Elif Shafak: Është epokë e ankthit. Ka kaq shumë ankth, në Lindje dhe në Perëndim, te të rinjtë dhe te të moshuarit; ka kaq shumë njerëz që tani janë të shqetësuar dhe kjo është shumë e qartë. Dhe, në shumë mënyra mendoj se kjo është një epokë e artë për demagogjinë, për demagogun populist që të hyjë në skenë dhe të thotë: “Vetëm ma lini mua. Unë do t’i thjeshtoj gjërat për ju”.

Lea Ypi: Ajo që më bën përshtypje është kontrasti midis jetës kaq të pasur që gjen në letërsi dhe në akademi, dhe banaliteteve të politikës. Në letërsi ka eksperimentim me zhanre, me kultura, me gjuhë, dhe kështu krijohet një ndjesi kompleksiteti. Ndërkohë, në fushën politike e ke pothuajse të kundërtën ku gjithçka është e thjeshtëzuar. Ka të bëjë me të qenit në vijë me mesazhin – të mos e bësh shumë kompleks. Duhet të jetë i shkurtër. Duhet të jetë shumë i thjeshtë, në prag të banalitetit. Dhe, gjithnjë e më shumë, është gjithashtu përjashtues. Kështu që ka një tendencë në diskursin politik bashkëkohor për të thënë: në rregull, le t’i nxjerrim jashtë migrantët – një ndjesi se mund të kesh një shoqëri të drejtë vetëm nëse ke shoqëri homogjene.

Elif Shafak: Është e rëndësishme të flasim po ashtu për censurën. Jo vetëm presionet që vijnë nga jashtë apo nga lart, por edhe nga brenda: autocensura. Si e kapërcejmë atë? Vij nga një vend ku fjalët janë të rënda. Çdo gjë që shkruan, nga seksualiteti te gjinia, te kujtesa e historia, mund të ofendojë autoritetet. E kam provuar këtë kur një nga romanet e mia, Bastardja e Stambollit [The Bastard of Istanbul], u nxor në gjyq: ai tregon historinë e një familjeje armene-amerikane dhe të një familjeje turke përmes syve të grave, por trajton kujtesën, amnezinë dhe tabunë më të madhe edhe sot në Turqi, që është gjenocidi armen. Kur u botua romani, prokurori kërkoi tri vjet burg. Si prova në gjykatë u përdorën fjalët e personazheve imagjinare. Dhe, gjatë asaj kohe, kishte njerëz që digjnin flamuj të BE-së, pështynin mbi fotografinë time, digjnin fotografinë time, më quanin tradhtare.

Vite më vonë, dy nga librat e mi u hetuan për krimin e amoralitetit: 10 minuta 38 sekonda në këtë botë të çuditshme sepse ka një punëtore seksi në të, dhe Shikimi [The Gaze] sepse trajton tema si abuzimi ndaj fëmijëve në një vend ku kemi nuse fëmijë gjë që, sipas mendimit tim, do të thotë abuzim ndaj fëmijëve. Arsyeja pse e përmenda këtë është sepse këto janë realitetet e shoqërive prej nga vijmë. Duhet të gdhendim një hapësirë për veten, ku i harrojmë të gjitha ato. Sepse, nëse fillojmë të mendojmë, a do të ofendohen njerëzit? A do të mërziten autoritetet? Atëherë nuk mund të shkruajmë as edhe një rresht.

Lea Ypi: Ajo që ka qenë e rëndësishme për mua rreth rritjes në Shqipëri dhe më pas në orientimin në tranzicionin nga komunizmi – në periudhën post-komuniste – është se të jetosh në një shoqëri totalitare të bën shumë, shumë të ndjeshëm ndaj propagandës së të gjitha llojeve, gjatë gjithë kohës. Dhe, kështu, nuk pati kurrë realisht një ndarje ku më parë jetoja në një botë që nuk ishte e lirë dhe pastaj u bëra pjesë e një bote të lirë – gjithmonë kishte të bënte me qëndrimin vigjilent për të parë se ku ka censurë dhe manipulim ideologjik dhe propagandë, madje edhe nga vendet të cilat në fillim duken plotësisht të padëmshme dhe të pafajshme.

Gjithmonë mendon për atë që shumë në një shoqëri në të cilën jeton: ku është boshllëku në demokraci? Ka shumë lëvdata për lirinë dhe megjithatë ne jetojmë me politikanë dhe me njerëz që marrin vendime të cilat në mënyrë kaq të dukshme kufizojnë lirinë e njerëzve të tjerë kudo.

Ne kemi këtë shprehje në Shqipëri: “Stambolli po digjet dhe plaka krihet”. Të shqetëson ideja se, në disa mënyra, ajo që po bën është krejtësisht e parëndësishme, por i thua vetes: puna ime është thjesht të jem kritike dhe të ushtroj presion dhe të kujtoj, të përpiqem t’i bëj njerëzit të mendojnë për mënyrën se si e kaluara skalit të ardhmen, se si këto ide përsëriten dhe se si këto konflikte politike, në të tashmen, që të gjitha kanë një histori dhe të gjitha vijnë nga një traumë e pazgjidhur në të kaluarën.

Elif Shafak: Kemi kaq shumë të përbashkëta: temat, çështjet me të cilat merremi, gjeografitë nga vijmë, por edhe heshtjet në të cilat gërmojmë. Mendoj se për të dyja ne, kujtesa është e rëndësishme – jo për të ngecur në të kaluarën, por sepse pa kujtuar nuk mund të riparojmë atë.

Lea Ypi: Fillon duke kuptuar se çdo zë jashtë atje është gjithmonë rezultat i ndonjë marrëdhënieje pushteti apo tjetër. Kjo ishte përvoja ime me kur shkruaja Përçmimin që kishte të bënte me gjyshen time dhe me hyrjen në arkiva. Doli që ishte vërtet e vështirë të kërkoje për një grua që jetonte në vitet ‘20 dhe në veçanti ’30 të shekullit XX. Ajo jetonte në Selanik – i cili ende ishte goxha osman në aspektin kulturor në kohën kur ajo rritej. Sapo ishte bërë pjesë e shtetit grek dhe ata formësuan plotësisht diskursin për atë që donin të tregohej dhe se si duhej të tregohej.

Nëse mbështetesh te burimet zyrtare autoritare, që të gjitha kanë agjendën e vet, dhe përmes mënyrës se si e ndërtojnë arkivin, përmes mënyrës se si e shkruajnë historinë, madje edhe përmes mënyrës se si i formësojnë traditat letrare, ata gjithmonë kanë një agjendë që zakonisht është agjenda e njerëzve në pushtet. Pra, si ta sfidosh këtë? Mendoj se vetëm kur letërsia bëhet rezistencë ajo mund ta sfidojë këtë, por duhet në mënyrë të qartë të dojë ta bëjë këtë.

Elif Shafak: Mendoj se të jesh shkrimtar është paksa si të jesh arkeolog gjuhësor: duhet të gërmosh përmes shtresave të tregimeve, por edhe përmes shtresave të harresës. Sigurisht, në rastin e Perandorisë Osmane flasim për një perandori shumetnike, shumëgjuhëshe, shumëfetare që zgjati për më shumë se 600 vjet. Është jashtëzakonisht e ndërlikuar dhe rrëfimi ndryshon në varësi të atij që e tregon, por ajo për të cilën jemi të vetëdijshëm është edhe se kush nuk lejohet ta tregojë historinë. Kjo është ajo që duam të arrijmë.

Kështu që, për shembull, mënyra se si mësohet historia osmane në shkolla – dhe unë kam ndjekur shkollën turke: ekziston një boshllëk dhe ajo hapësirë e zbrazët mbushet pothuaj gjithmonë me nostalgji ultra-nacionaliste, ndonjëherë ultra-fetare, imperialiste, që flet për atë se çfarë perandorie e lavdishme ishim. Kudo që shkuam, sollëm drejtësi dhe qytetërim. Në momentin që fillon të pyesësh: Në rregull, po cila është historia e grave? Si ishte Perandoria Osmane për një prostitutë, për një konkubinë në harem, për një fshatare që nuk kishte asnjë qasje në pushtet apo autoritet? Atëherë ka një heshtje të madhe. Ose, në momentin kur fillon të pyesësh për pakicat, ndoshta për një mullixhi hebre, një fshatar kurd, një bujk arab, një detar grek. Si ishte Perandoria Osmane për ta? Ose një argjendar armen? Përsëri një heshtje e madhe.

Por, nëse më lejohet ta shtoj shpejt këtë, nuk më pëlqen kur shkrimtarët përpiqen të predikojnë ose të japin mësim ose të mbajnë ligjërata, dhe mendoj se kjo është diçka për të cilën duhet të jemi shumë të kujdesshëm.

Lea Ypi: Letërsia ka këtë funksion demokratik vetëm sepse ajo nuk predikon. Nëse do të predikonte, do ta humbiste atë. Nëse do t’i thoshe lexuesit: “Kështu duhet ta shohësh botën, kjo është e drejta dhe kjo është e gabuara”, atëherë bëhesh autoritar.

Dhe, pastaj, letërsia në fakt humb atë fuqi që ka për të vazhduar bashkë me lexuesin. Nuk mendoj se libri përfundon kur shkrimtari e shkruan atë: ai vazhdon të shkruhet përmes mënyrës se si pritet, përmes mënyrës se si njerëzit e diskutojnë atë, përmes mënyrës se si temat e tij ushqejnë debatet shoqërore dhe kulturore në mënyrë më të gjerë.

Kur doli Të lirë, njerëzit vazhdonin të më dërgonin foto të [presidentit turk] Erdoğanit me librin gjatë një samiti për të diskutuar traktatin e paqes mes Armenisë dhe Azerbajxhanit. Në një nivel, është një gjë paksa e pakëndshme, sepse ti sheh librin dhe ti e di si e ke shkruar atë, dhe ti e di çfarë doje të shkruaje, se ishte gjithçka për lirinë, e pastaj papritur sheh këto karaktere shumë autoritare me të. Në çdo shoqëri, disa politikanë e përvetësojnë artin e çdo lloji, por prirja ime është të them: “Po, por kjo është gjithashtu pjesë e historisë së librit”.

Është një vend i dykuptimësisë, dhe unë gjithashtu kam një qëndrim të dyzuar ndaj tij; nuk më pëlqen fakti që jam shkrimtarja që shkruan për Shqipërinë, ose për komunizmin, ose për atë se si është të jetosh në totalitarizëm e më pas në kapitalizëm. Ajo që e bën të veçantë për mua – dhe jam e sigurt që kjo vlen edhe për ty – është se është një vend i vogël nga i cili mund të rindërtosh me të vërtetë botën. Shqipëria është një vend që ka qenë nën Perandorinë Osmane, por qyteti im i lindjes, Durrësi, ka qenë një qytet romak. Ka një nga amfiteatrot më të mëdhenj në Ballkan. Para kësaj ishte një qytet helen. Më pas ishte qendër e Bizantit. U pushtua nga Venediku. Kështu që, në këta 100 metra katrorë në qendër të qytetit, ke mijëvjeçarë të historisë evropiane.

Gjithmonë qesh kur dëgjoj diskutimet rreth anëtarësimit në BE, sepse mendoj: kur nuk kemi qenë të prekur nga BE-ja? Kur na ka lënë ndonjëherë Evropa vetëm?

Elif Shafak: Është një përvojë e rëndë të jesh romancier turk dhe për një grua romanciere mendoj se është pak më e rëndë, sepse duhet të përballesh me shtresa shtesë të mizogjinisë dhe të patriarkatit. Nuk dua të paraqes një tablo plotësisht të zymtë, por dua gjithashtu të jem e vërtetë: të godasin në njërën faqe, dhe gjithmonë ka dhimbje, por njëkohësisht ta puthin në faqen tjetër sepse lexuesit lexojnë. Tregimet kanë rëndësi, veçanërisht në vendet ku demokracia po zbehet: nëse një vend po ecën prapa, në mënyrë ironike letërsia dhe artet bëhen edhe më të rëndësishme. Kështu është kjo ekzistencë e ndarë.

Lea Ypi: Nuk e di nëse është një shenjë dëshpëruese e kohës fakti që kemi të gjitha këto debate vërtet interesante në botën e kulturës, të cilat nuk pasqyrohen fare në atë që po ndodh në botën politike ku, në fakt, nëse ka diçka, është e kundërta – ku ke thjeshtëzim dhe reduktim dhe përjashtim. Si është e mundur që ende nuk po arrijmë të gjejmë një mënyrë për të ndërtuar një urë midis të dyjave?

Elif Shafak: Nuk mund ta harroj kurrë faktin që jam emigrante në Mbretërinë e Bashkuar. Por, po njësoj, jam dikush që me të vërtetë beson në përkatësi të shumëfishta. Kështu që, sigurisht, të qenit turke është pjesë e madhe e punës sime dhe e asaj që jam, por Britania gjithashtu më dha shumë. Gjuha angleze më dha shumë dhe kam shkruar në këtë gjuhë për më shumë se 20 vjet. Si mund ta mohoj që më dha një ndjesi të të qenit në shtëpi? Por, do të doja ta mendoja veten si një qytetare të njerëzimit, si një qytetare të botës, gjë që është përqeshur kaq shumë në këtë kohë të demagogjisë populiste. Na është thënë se nëse je qytetar i botës, je qytetar i askundit, dhe kjo është diçka që dua ta sfidoj. Mendoj se kjo është e gabuar. Po jetojmë në një epokë shumë komplekse. Kemi përpara sfida gjigante globale dhe gjithçka – nga kriza klimatike te mundësia e një pandemie tjetër, te përhapja dhe thellimi i pabarazive – tregon se sa thellësisht të ndërlidhur jemi ne. /Telegrafi/