Shkruajnë: Kushtrim Istrefi dhe Robert Muharremi

Më 17 prill 2025, Dhoma Speciale e Gjykatës Kushtetuese të Kosovës (Dhoma) dha një aktgjykim shqetësues lidhur me dënimin më të butë – parimin lex mitior sipas nenit 7 të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe Liritë Themelore (KEDNJ) dhe nenit 33 të Kushtetutës së Kosovës. Arsyetimi mbështetet në statusin juridik të Dhomave të Specializuara të Kosovës (DSK) dhe ligjin përkatës të zbatueshëm. Prandaj, përpara se të trajtohen faktet e çështjes dhe analiza e aktgjykimit, jepet një përmbledhje e shkurtër mbi DSK dhe ligjin përkatës.

Përfundimet paraqesin shqetësimet mbi ndikimet më të gjera të këtij aktgjykimi. DSK, me seli në Hagë, u themeluan në vitin 2015 si institucione gjyqësore të veçanta brenda sistemit të drejtësisë së Kosovës për të hetuar, ndjekur penalisht dhe gjykuar krimet ndërkombëtare të kryera gjatë dhe pas përfundimit të konfliktit në Kosovë, të raportuara në Raportin e Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës Doc 12462, datë 7 janar 2011. Sa i përket ligjit material penal të zbatueshëm para DSK, neni 12 i Ligjit për Dhomat e Specializuara dhe Zyrën e Prokurorit të Specializuar (Ligji për DSK) parasheh që DSK duhet të zbatojë të drejtën zakonore ndërkombëtare dhe ligjin penal material të Kosovës për aq sa është në përputhje me të drejtën zakonore ndërkombëtare, të dyja të zbatueshme në kohën kur janë kryer krimet. Sa i përket lex mitior para DSK, nenet 15 dhe 44 të Ligjit për DSK i referohen ligjeve materiale penale në fuqi në Kosovë në periudhat përkatëse kohore, duke marrë parasysh çdo ndryshim pasues që parashikon dënim më të butë.

Faktet e çështjes

Paneli gjykues i DSK e dënoi të akuzuarin Salih Mustafa me njëzet e gjashtë (26) vjet burg për krime lufte. Pas apelimit, dënimi u ul në njëzet e dy (22) vjet. Në ankesën kushtetuese para Dhomës, aplikanti argumentoi se, në përcaktimin e dënimit, DSK kishte shkelur parimin lex mitior pasi kishte përjashtuar zbatueshmërinë e Kodit Penal të RSFJ të vitit 1976. Sipas nenit 20 të këtij Kodi, dënimi me burg nuk mund të jetë më i madh se 15 vjet, dhe për vepra penale të dënueshme me vdekje, gjykatat nuk mund të shqiptojnë dënim më të lartë se 20 vjet. Kështu, është e qartë se Kodi Penal i RSFJ-së i vitit 1976 parashikonte një dënim më të butë për krimet e luftës.

Kushtetuta e Kosovës parashikon zbatimin e drejtpërdrejtë të KEDNJ dhe në nenin 33 përcakton që dënimi duhet të vendoset bazuar në ligjin më të favorshëm. Sipas nenit 53 të Kushtetutës, të drejtat e njeriut dhe liritë themelore të garantuara nga Kushtetuta duhet të interpretohen në përputhje me vendimet e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut (GJEDNJ). Për më tepër, Ligji për DSK parasheh zbatimin e Kushtetutës dhe të KEDNJ. Në fakt, kur gjykata kushtetuese e Kosovës vendosi për pajtueshmërinë e DSK me Kushtetutën, ajo kërkoi që DSK “të mos cenojnë të drejtat kushtetuese të garantuara nga … Kushtetuta” (aktgjykimi në rastin nr. KO 26/15).

Aplikanti argumentoi se paneli i Gjykatës Supreme duhej të krahasonte veprat konkrete të krimeve të luftës për të cilat ai ishte dënuar sipas nenit 14 të Ligjit për DSK me nenin 142 të Kodit Penal të RSFJ-së të vitit 1976, që në thelb kodifikonte të njëjtat krime lufte dhe që do të ofronte një diapazon dënimi më të butë. Në mbështetje të këtij argumenti, aplikanti iu referua aktgjykimit të GJEDNJ-së në rastin Maktouf dhe Damjanović kundër Bosnje dhe Hercegovinës, i cili kishte të bënte me zbatimin e Kodit Penal të vitit 1976 si lex mitior.

Aktgjykimi i Dhomës

Për të përcaktuar nëse lex mitior ishte zbatuar siç duhet, Dhoma shqyrtoi çfarë përbën ligjin e zbatueshëm para DSK. Ajo përsëriti se DSK udhëhiqen nga korniza e tyre ligjore autonome. Dhoma theksoi se DSK udhëhiqen nga Ligji për DSK dhe se ligji tjetër i Kosovës zbatohet vetëm dhe për aq sa lejohet nga ky ligj. Ajo kujtoi se DSK ishin themeluar në bazë të një shkëmbimi letrash mes Presidentit të Kosovës dhe Përfaqësuesit të Lartë të BE-së në vitin 2014, të ratifikuar nga Kuvendi i Kosovës si marrëveshje ndërkombëtare. Në këto letra thuhej se DSK do të udhëhiqen nga statuti dhe rregullat e veta. Më pas, Kuvendi miratoi nenin 162 të Kushtetutës, që parashikonte se organizimi, funksionimi dhe juridiksioni i DSK do të rregullohet nga ligj i veçantë.

Neni 14 i Ligjit për DSK përcakton përkufizimin e krimeve të luftës sipas të drejtës zakonore ndërkombëtare, por nuk parasheh sanksione konkrete. Dënimet që mund të shqiptohen nga DSK janë të përcaktuara në nenin 44 të Ligjit për DSK. Sipas nenit 44(2), në shqyrtimin e dënimit për krime sipas të drejtës ndërkombëtare, DSK “duhet të marrin parasysh” dënimet e parashikuara në ligjin përkatës të Kosovës në kohën e kryerjes së krimit dhe veçanërisht çdo dënim pasues më të butë.

Sipas Dhomës, interpretimi letrar i termit “duhet të marrin parasysh” nënkupton se DSK nuk janë të detyruara të ndjekin ato kufij dënimi kur vendosin për dënimin e një krimi nën të drejtën ndërkombëtare. Ligjvënësi, sipas saj, nuk kishte qëllim ta lidhte DSK me kufijtë e dënimeve të ligjit të Kosovës. Parimi lex mitior do të ishte i zbatueshëm vetëm nëse një ligj që i lidh DSK-të ndryshon në një ligj më të favorshëm dhe që gjithashtu i detyron DSK-të. Me fjalë të tjera, vetëm Ligji për DSK do të ishte detyrues për DSK, jo çdo ligj tjetër i Kosovës.

Në këtë kontekst, Dhoma hodhi poshtë rëndësinë e rastit Maktouf dhe Damjanović, duke theksuar se në atë rast individët ishin dënuar nën ligjet e Bosnjës dhe Hercegovinës, ndërsa në këtë rast, aplikanti ishte dënuar nën Ligjin për DSK. Dhoma krahasoi sistemin e dënimeve të DSK me atë të ICTY, që gjithashtu nuk ishte i lidhur me ligjet e RSFJ-së. Pasi konstatoi se as Kodi Penal i vitit 1976, as ndonjë ligj tjetër i mëvonshëm i Kosovës nuk janë të detyrueshëm për DSK, Dhoma përfundoi se aplikanti nuk mund të pretendojë me sukses shkelje të parimit lex mitior të garantuar nga neni 7 i KEDNJ dhe neni 33 i Kushtetutës.

Vazhdim i analizës:

Vendimi i Dhomës Kushtetuese të Dhomave të Specializuara të Kosovës (DhSK) përfaqëson një zhvillim problematik që kërcënon të dobësojë garancitë themelore të shtetit të së drejtës. Duke vendosur se parimi lex mitior nuk është i detyrueshëm për DhSK, pavarësisht përfshirjes së tij eksplicite në Kushtetutën e Kosovës dhe në Konventën Evropiane për të Drejtat e Njeriut (KEDNJ), Dhoma jo vetëm që ka devijuar nga praktika e mëparshme, por ka krijuar precedent të rrezikshëm për kufizimin e të drejtave kushtetuese të individëve.

Impaktet dhe shqetësimet kyçe:

1. Fragmentimi i sistemit juridik kushtetues të Kosovës

Vendimi i Dhomës bie në kundërshtim me parimin e unitetit të rendit kushtetues të Kosovës. Kushtetuta kërkon që të gjitha gjykatat, përfshirë DhSK, të respektojnë dhe zbatojnë të drejtat themelore, përfshirë nenin 33 për aplikimin e ligjit më të favorshëm dhe nenin 53 për interpretimin në përputhje me jurisprudencën e GJEDNJ-së. Duke u vetëpërjashtuar nga këto detyrime, DhSK riskon të krijojë një regjim paralel ligjor që minon koherencën kushtetuese.

2. Keqinterpretim i parimit të “autonomisë” së DhSK Dhoma e përdori nocionin e autonomisë për të justifikuar mospërfilljen e ligjeve të përmendura në vetë Ligjin për DhSK. Por autonomia procedurale dhe funksionale nuk nënkupton përjashtim nga parimet themelore të drejtësisë penale. Edhe vetë Ligji për DhSK e parasheh zbatimin e Kushtetutës dhe të drejtës ndërkombëtare – një përfshirje që nuk mund të injorohet në mënyrë selektive.

3. Mospërputhje me jurisprudencën e GJEDNJ

Rasti Maktouf dhe Damjanović v. Bosnje dhe Hercegovinë vendosi qartë që aplikimi i ligjit më të ashpër, kur një ligj më i butë ekzistonte në kohën e veprës penale, shkel nenin 7 të KEDNJ. DhSK e anashkaloi këtë precedent duke theksuar “autonominë” e saj, por kjo nuk përbën justifikim për të shmangur zbatimin e një norme të detyrueshme ndërkombëtare për të cilën Kosova është e obliguar përmes Kushtetutës së saj.

4. Pasiguri juridike dhe rrezik për arbitraritet Zhvleftësimi i parimit lex mitior nënvlerëson funksionin mbrojtës të këtij parimi ndaj dënimeve të tepruara dhe arbitrimit penal. Vendimi lejon hapësirë për interpretime subjektive të “vlerësimit” nga ana e DhSK pa një kornizë të detyrueshme që siguron drejtësi dhe proporcionalitet në dënime.

Përfundime:

Rasti i Salih Mustafës është një simptomë e tensionit të vazhdueshëm mes drejtësisë ndërkombëtare dhe të drejtës kushtetuese vendore. DhSK, ndonëse është një mekanizëm i veçantë me mandat ndërkombëtar, nuk mund të shkëputet nga Kushtetuta e Kosovës – burimi i ligjshmërisë së saj.

Nëse dhomat e specializuara nuk janë të obliguara të zbatojnë parimet e garantuara në Kushtetutë, atëherë vetë legjitimiteti i tyre ligjor bie në pikëpyetje. Prandaj, për të ruajtur integritetin e sistemit kushtetues dhe respektin për të drejtën ndërkombëtare të njeriut, parimi lex mitior duhet të trajtohet jo vetëm si një rregull formale procedurale, por si një detyrim themelor për mbrojtjen e të drejtave të individit.

Rekomandime:

• Transparencë më e madhe nga DhSK në interpretimin e dispozitave kushtetuese dhe ndërkombëtare.

• Rishikim i kuadrit ligjor të DhSK për të qartësuar detyrimet e saj lidhur me zbatimin e ligjeve më të favorshme.

• Avokim i shtuar nga shoqëria civile dhe organet për të drejtat e njeriut për ta vënë këtë çështje në vëmendjen ndërkombëtare.

• Monitorim ndërkombëtar i vendimeve të DhSK, veçanërisht në mungesë të një mekanizmi të brendshëm apelues për vendimet e Dhomës Kushtetuese.

Në fund të ditës, fuqia e drejtësisë matet me aftësinë e saj për të ruajtur balancën mes efikasitetit penal dhe mbrojtjes së të drejtave themelore të njeriut – një standard që ky vendim nuk arrin ta përmbushë.

Autorët:

Dr. Kushtrim Istrefi është Asistent Profesor i të Drejtës Ndërkombëtare Publike dhe të Drejtave të Njeriut në Institutin Hollandez për të Drejtat e Njeriut (SIM) në Universitetin e Utrechtit. Ai është koordinator (së bashku me Prof. Cedric Ryngaert) i Platformës Kërkimore për Paqe, Siguri dhe të Drejta të Njeriut, anëtar i Qendrës së Utrechtit për Llogaridhënie dhe Ligjin për Përgjegjësi (Ucall), Bashkëpunëtor i Lartë për Paqe në Grupin për të Drejtën dhe Politikën Ndërkombëtare Publike (PILPG) dhe anëtar zëvendësues i Komisionit të Venecias.

Dr. Robert Muharremi është asistent në fakultetet RIT Kosova dhe RIT Shqipëria