Bisedoi Andreas Dushi

Me sugjerimin e kolegut Liridon Mulaj, vendosa të provoj t’i bëj intervistë Javier Cercasit, një nga shkrimtarët jo vetëm spanjollë, por mbase europianë, më të rëndësishëm bashkëkohorë. E kisha lexuar prej disa vitesh librin e tij të parë, Ushtarë të Salaminës, botuar nga Toena fillimisht, nën përkthimin e Bashkim Shehut dhe Edlira Hoxhollit. Vite më vonë, edhe Mashtruesi, sërish përkthyer nga Shehu e me të marrë vesh se autori do të vinte në Tiranë, edhe Monarku i hijeve, tanimë botuar nga Dudaj. Stili i veçantë, loja e lirë me historinë dhe trillimin, ndërthurja e fakteve me përjetimet… Gjithçka që përbën atë letërsi të cilën veçanërisht pëlqej.

Fola me Bashkimin që me dashamirësi më prezantoi me Cercasin. Ky i fundit, paçka se ishte tepër i zënë, tha se do të ishte i lumtur t’i përgjigjej pyetjeve të mia. I kërkova disa ditë, rilexova librat e tij në shqip, i hodha një sy disa studimeve për letërsinë e tij botuar në revista letrare ku jam i abonuar dhe përgatita dhjetë pyetjet vijuese që ia nisa. Nuk vonoi shumë e erdhën përgjigjet. Në spanjisht, sigurisht. Miku im, Antonio Çikollari, gjithashtu edhe koleg në disa fusha e së fundmi në Bibliotekën Kombëtare ku punojmë së bashku, përkthyes i disa librave e krijimeve letrare, një pjesë të botuara edhe në “ExLibris”, e përktheu intervistën që tanimë po botojmë, redaktuar paraprakisht nga përkthyesi i Cercasit.

Gjatë saj ka shumë momente kur thuhen fjali a shprehje që mund të shërbenin si tituj; ishte diçka vërtetë e vështirë përzgjedhja e një të tilli, por uroj t’ia kem qëlluar. Ndër të tjera, ai thotë edhe se letërsia është e dobishme, pohim që shpeshherë shihet si i tejkaluar, “i dalë mode”… Gjithsesi, nga Cercasi kam mësuar shumë, edhe nëpërmjet kësaj bisede. Nuk e di nëse edhe për ju do të jetë e tillë, por uroj që së paku t’ju tejçojë një lloj këndelljeje, një lloj përjetimi të bukur estetik.

A.D.: Zoti Cercas, fillimisht, shumë faleminderit për këtë intervistë. Do të doja ta filloja me “Ushtarë të Salaminës”, një libër që, qysh nga botimi i parë, është përkthyer në më tepër se 30 gjuhë, mes të cilave edhe ato më kryesoret. Çfarë mendoni për kalimin e një historie si ajo në aq shumë vende? A janë të gjithë ata vende gati “për ta përthithur” atë?

J.C.: E përse jo? Letërsia e kthen të veçantën në universale; diçka që i ndodh një plaku të çmendur në një fshat të vogël të Mançës letërsia e kthen në atë që na ndodh të gjithëve kudo që jemi. “Pikturo fshatin tënd dhe do të kesh pikturuar krejt botën”, shkruan Tolstoi. Ushtarët flet mbi pjesën e luftës civile spanjolle – apo për atë çfarë ka mbetur prej luftës civile pas gjashtëdhjetë vjetësh – por, si çdo vepër letrare, ngre çështje universale që na shqetësojnë të gjithëve. Dhe për këtë arsye mendoj që librat e mi duhet të lexohen ngado.

A.D.: Letërsia juaj bën bashkë në të shkuarën, realitete e trillime. Si ia dilni ta ndërtoni në libër këtë raport kaq delikat, ç’është e vërteta?

J.S.: Trillimi i pastër nuk ekziston, por, edhe nëse do të ekzistonte, askush nuk do të kishte pikë interesi për të (ta themi shkoqur, as që do të ishte i kuptueshëm). Letërsia gjithmonë e përzien trillimin me realitetin; kjo nuk mund të bëhet në gazetari apo në histori, por letërsia e ka bërë gjithmonë, prej Homerit (veprat e Dantes, Servantesit, Shekspirit janë përplot me personazhe të vërtetë përzier me ato të trilluara). Dhe prandaj është interesante. Është e vërtetë që, tek Ushtarët, marrëdhënia mes realitetit dhe trillimit është e veçantë dhe tejet komplekse për ta shpjeguar këtu. Do them vetëm se, kur bëhet fjalë për Historinë me shkronjë të madhe, i qëndroj besnik realitetit në mënyrë skrupuloze, ndërsa, kur bëhet fjalë për historinë me shkronjë të vogël (historitë personale, private, etj.), i shfrytëzoj të gjitha liritë që i konsideroj si të nevojshme dhe shkruaj librin më të mirë të mundshëm. Historia apo gazetaria kanë kufizime, rregulla; romani, në krahun tjetër, nuk ka kufizime; e thënë ndryshe: rregulli i vetëm i romanit është që nuk ka rregulla. Të tillë e shpiku Servantesi, romancieri më revolucionar që ekziston. Dhe i tillë do të mbetet.

A.D.: Ndiheni sikur lexuesi ju kupton përherë ju si shkrimtar?

J.C.: Lexuesi nuk ka asnjë detyrim të më kuptojë, ama unë kam detyrim të kuptoj veten time. Nuk e di nëse jam i qartë. Një personazh nga Terra Alta (romani i parafundit që kam botuar dhe i pari i një trilogjie, vëllimi i fundit i së cilës sapo ka dalë në spanjisht dhe italisht) thotë: “Gjysma e romanit është shkruar nga romancieri. E gjysma tjetër nga lexuesi”. Kjo është një nga ato pak të vërteta absolute që unë di. Romani është si një partiturë dhe lexuesi është interpretuesi, çdo lexues e interpreton sipas mënyrës së tij: kjo është magjia apo pjesa më e madhe e magjisë së letërsisë. Ka një keqkuptim të madh: protagonisti i vërtetë i letërsisë nuk është autori; është lexuesi, ai që i përfundon librat duke i përvetësuar. Kjo nuk do të thotë që leximet janë të gjithë të njëjtë; ka lexime të mira, të këqija dhe mesatarisht të mira, njëjtë si lexuesi (dhe autorët). “Libri është si pasqyra”, shkruan Lichtemberg. “Nëse gomari shihet në të, nuk mund të presë të reflektohet si profet”. Unë thjesht pretendoj të kem lexuesit më të mirë të mundshëm, sepse ata m’i përmirësojnë librat.

A.D.: Dhe rreth lirisë… Po jetojmë në një çast kritik, besoj, të këtij shekulli. Një pandemi, një luftë; frika është ngado… Këta elementë krijojnë një atmosferë ku njerëzit janë të frikësuar të jenë të lirë, pasi që mund të lëndohen. Ju keni shkruar goxha rreth lirisë dhe se, si një zgjedhje, ajo duhet të jetë e domosdoshme. Lidhur me çfarë po ndodh sot, si e shihni këtë?

J.C.: E shoh si gjithmonë, pasi qeniet njerëzore nuk ndryshojnë në thelb, megjithëse rrethanat në të cilat jetojmë janë të ndryshme (dhe prandaj sot ne mund të vazhdojmë të lexojmë Homerin, Danten, Servantesin si të ishin shkruar dje). Është normale që njerëzit të kenë frikë nga liria. Është një fjalë e urtë gjermane që thotë: “Wer die Wahl hat, hat die Qual”, që do të thotë: “Kush ka zgjedhje, ka vuajtje”. Kësaj mund t’i shtoj vetëm se kjo vuajtje është ajo që na dallon nga bishat dhe skllevërit; e thënë ndryshe: liria mund të mos na bëjë të lumtur, por sigurisht që na bën njerëz.

A.D.: 16 vjet pas “Ushtarë të Salaminës”, ju erdhët me “Monarku i hijeve”. Kritika e ka quajtur si një “Libër luftë që është aq shumë anti-luftë.” Personazhi kryesor, një djalosh, një ushtar që lufton dhe vdes në anën e gabuar të historisë. Sërish, në kontekstin e sotshëm, mendoni se këto ushtarë që zgjedhin të shkojnë, luftojnë e ndoshta vdesin, do ta rimendonin këtë nëse do të lexonin këtë libër ose të tjerë si ky? Apo, e thënë më thjeshtë, dokumentimi i jetës së njerëzve si personazhi kryesor i këtij libri, mund t’i ndihmojë njerëzit sot të zgjedhin anën e duhur?

J.C.: Shpresoj që po (edhe pse nuk besoj se, për të gjithë lexuesit, të zgjedhësh mirë do të thotë të zgjedhësh të njëjtën gjë). Dhe për këtë arsye, në kundërshtim me atë që shpallet nga njëra prej bestytnive kryesore letrare të kohës sonë, besoj se letërsia është e dobishme; vetëm se për aq sa nuk ia vë qëllimin vetes që të jetë: sapo letërsia synon të jetë e dobishme, shndërrohet në propagandë apo në pedagogji; dhe aty resht së qeni letërsi – të paktën letërsi e mirë – dhe resht së qeni e dobishme.

A.D.: Mendoni se letërsia ka “një të vërtetë”? Nëse po, cila është ajo?

J.C.: Ekziston e vërteta e letërsisë, sigurisht, por nuk është si e vërteta e historisë apo e shkencës. E vërteta e historisë apo e shkencës është një e vërtetë konkrete, faktike, kërkon atë që u ndodh njerëzve të caktuar në një vend dhe në një kohë të caktuar; ndërsa e vërteta e letërsisë është një e vërtetë abstrakte, morale, universale: ajo kërkon atë që u ndodh të gjithë njerëzve, në çdo kohë dhe në çdo vend (kjo është arsyeja pse Aristoteli mendonte se e vërteta e letërsisë, të cilën e quajti besueshmëri, është superiore ndaj asaj të historisë mendoj se janë thjesht dy të vërteta të ndryshme). Kjo e vërtetë arrihet pothuajse gjithmonë përmes trillimit, që nuk është tamam gënjeshtër, por mjaft e ngjashme me të (prova është se, në latinisht, fjala “mentiri”, nga e cila e ka prejardhjen fjala spanjishte apo ajo frëngjishte “mentir” [të gënjesh] dhe italishtja “mentire”, do të thotë “gënjej” dhe gjithashtu “trilloj”). Kjo është e vërteta e thënë nga Don Kishoti, Hamleti apo Zonja Bovari. Është ajo që Mario Vargas Llosa e ka quajtur “e vërteta e gënjeshtrave”.

A.D.: Në Shqipëri, kryesisht, luftërat janë parë nga perspektiva e fituesve, e heronjve, veçanërisht për thuajse 50 vjet kur ishim nën diktaturën komuniste, kohë në të cilën Realizmi Socialist ishte dogmë. Edhe tani, ndoshta në Kosovë mund të lexosh libra nga perspektiva e humbësve, por në Shqipëri është e vështirë të gjesh. Por tek ju, shumica janë pikërisht këto heronj, më shumë si antiheronj, rreth të cilëve ju shkruani. Pse?

J.C.: Nuk e di. Unë s’i zgjedh subjektet: subjektet më zgjedhin mua. Unë shkruaj për obsesionet e mia, të cilat janë irracionale. A janë heronjtë e mi antiheronj ngaqë tek e fundit triumfi më duket vulgar dhe disfata më duket fisnike; ngaqë ndiej se asgjë s’mund të mësohet prej fitores, ndërsa prej dështimit, po; ngaqë më bëhet se triumfi është gjithmonë një formë dështimi, ndërsa dështimi është pothuajse gjithmonë një formë triumfi? Ndoshta. Por, e theksoj: nuk e di. Ajo që di është se, siç thashë edhe më parë, letërsia pedagogjike – një nga format e së cilës ishte Realizmi Socialist – më duket letërsi e keqe: në fakt, për mua shprehja “letërsia pedagogjike” është një oksimoron, ashtu si shprehja “martesë e lumtur”.

A.D.: Enric Marco, një mashtrues që pretendon të ketë qenë i burgosur në Mathausen, shkak për të cilin mori gjithë lavdinë… Personazhet tuaja, sikurse e thashë, zakonisht vijnë nga e shkuara, por me të bëni një përjashtim, pasi ai ishte akoma gjallë kur libri u botua. Pse e zgjodhët atë?

J.C.: Të shkruarit e një romani konsiston, për mendimin tim, në formulimin e një pyetjeje komplekse në mënyrën më komplekse që mund të bëhet; dhe të mos i përgjigjesh, të paktën jo në mënyrë të qartë, shteruese, taksative: përgjigjet në romane janë gjithmonë komplekse, të paqarta, kontradiktore, në thelb ironike: thellë-thellë, përgjigjja është vetë kërkimi i një përgjigjeje, vetë pyetja, vetë libri. Në rastin e “Mashtruesit”, pyetja që i bëra vetes është e trefishtë. Së pari: si është e mundur që një njeri të gënjejë për krimin më të tmerrshëm në historinë e njerëzimit? Së dyti: si është e mundur që e kanë besuar të gjithë, që askush nuk i ka vënë në dyshim gënjeshtrat e tij, që ai u shndërrua në një hero të vërtetë civil dhe në zërin e viktimave? Së treti (dhe ndoshta më e rëndësishmja): pse më prek kaq shumë demaskimi publik i mashtrimit të jashtëzakonshëm i këtij njeriu? Libri, e theksoj, është një përpjekje për t’i formuluar këto tri pyetje në mënyrën më komplekse të mundshme dhe rezultati është, ndër të tjera, një reflektim mbi gënjeshtrën dhe aftësinë tonë të pafund për të mashtruar veten.

A.D.: Si mund ta shpjegoni veten mes një profesori letërsie dhe një shkrimtari? Është e vështirë të flasësh e studiosh autorë të tjerë dhe, a është 100% e mundur të jeni objektiv në të?

J.C.: Nuk jam profesor letërsie: kam reshtur së qeni i tillë vite më parë, sapo fillova ta fitoja jetesën me librat e mi, gjë që nuk e kisha menduar kurrë se do të ndodhte. Për mua, universiteti ishte thjesht një punë për t’u ushqyer: asnjëherë s’kam qenë nga ata profesorë që shkruanin herëdokur ndonjë roman, por një romancier që e siguronte jetesën duke punuar në universitet. Vokacioni im nuk ishte mësimdhënia: ishte letërsia. Sa për të tjerat, më duhet të them se edukimi im si filolog ka qenë themelor për romanet e mia dhe se nuk më pëlqente fare të jepja leksione dhe nuk më dukej aspak e pajtueshme me të shkruarit (edhe pse do të gënjeja po të thoja që më merr malli).

A.D.: Dhe së fundmi, një pyetje që gjithnjë ja kam bërë vetes, ndoshta fëminore, por mos më gjykoni. Për shkrimtarët spanjollë, “krijues” të gjuhës spanjolle, si ishte kur, në shekullin XX, shkrimtarë nga vendet e Amerikës Latine me këtë gjuhë, që vinte nga atdheu i shkrimtarëve spanjollë, Spanja pra, u bënë shumë më të famshëm se ata? Ndoshta as që e kishin problem, nuk e di, por vërtetë dua t’ju pyes për këtë.

J.C.: Unë nuk jam shkrimtar spanjoll: jam shkrimtar që shkruan në spanjisht. Dua të them se kam fatin e jashtëzakonshëm që tradita ime letrare është pasuruar në mënyrë të pashtershme gjatë shekullit të kaluar falë prozatorëve dhe poetëve të mëdhenj latino-amerikanë. Për mua është fat që i përkas traditës së Borgesit, Vargas Llosas, Garsia Markezit, Rulfos ose Nerudës dhe që jam në gjendje t’i lexoj këta autorë në gjuhën time; ndër të tjera, sa më shumë pasurohet tradita gjuhësore, aq më shumë instrumente kemi për të shkruar. Dhe besoj se është e mrekullueshme që janë shkrimtarë shumë të njohur: e meritojnë. Çdo gjë tjetër më duket krejtësisht e parëndësishme./Exlibris