Shkruan: Sylë Ukshini

1. Hyrje
Një lexim krahasues i veprës së Nevenka Tromp (Prosecuting Slobodan Milošević: The Unfinished Trial) dhe asaj të Carole Hodge (The Balkans on Trial: Justice vs. Realpolitik) hedh dritë mbi një kapitull të errët të drejtësisë ndërkombëtare, duke zbuluar një kompromis të papranueshëm mes Carla Del Ponte-s dhe Beogradit, i cili rezultoi në fshehjen e provave kyçe kundër regjimit të Milosheviqit dhe në ndjekjen penale të figurave të UÇK-së pa baza të forta provuese. Dokumentohet qartë se në vitin 2003 Prokurorja e Përgjithshme e ICTY-së, Carla Del Ponte, ndoqi një kompromis de facto me autoritetet e Beogradit, përmes të cilit Serbisë i bëhej e mundur që të mos dorëzonte dokumente inkriminuese të regjimit të Milosheviqif. Ky kompromis/ marrëveshje u manifestua në dy dimensione të ndërlidhura:
• Procedurale/juridike: pranimi i masave mbrojtëse mbi dokumentet kyçe shtetërore serbe (Regulli 54 bis), veçanërisht dosjet e Këshillit Suprem të Mbrojtjes (SDC), duke lejuar përdorimin e tyre vetëm pjesërisht dhe me filtra sekretimi në proceset gjyqësore.
• Politike/penale: sinjalizimi i një “balancimi” përmes ndjekjes penale edhe të ish-pjesëtarëve të UÇK-së, shoqëruar me gjeste të besimit (si lirimi i përkohshëm i Milan Milutinovićit), me synimin e nxitjes së dorëzimeve të të akuzuarve serbë.
• Serbia ia doli të shpëtonte nga akuza e Bosnjës në GJND për gjenocid.

Pas kësaj periudhe, disa javë pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës, Del Ponte botoi librin The Hunt: Me and War Criminals (2008), ku ngriti pretendime mbi trafikimin e organeve njerëzore dhe ekzistencën e të ashtuquajturës “Shtëpia e Verdhë”. Këto pretendime, të cilat nuk u mbështetën nga prova të mjaftueshme gjyqësore, ndezën polemika të gjera politike dhe juridike.

2. Mekanizmat dhe kronologjia minimale
• 17 shkurt 2003, Beograd: Del Ponte i komunikoi ministrit të jashtëm serb, Goran Svilanović, se aktakuzat ndaj anëtarëve të UÇK-së ishin në përgatitje; njëkohësisht pranoi lirimin e përkohshëm të Milan Milutinovićit, si masë për “ndërtimin e besimit”.
• 2 prill 2003: Svilanović vendosi “vija të kuqe”: asnjë dorëzim dokumentesh që implikonin zinxhirin e përgjegjësisë komanduese; hezitim për dorëzimin e disa të akuzuarve kyç; dhe paralajmërim për kosto diplomatike lidhur me procesin e bisedimeve për Kosovën.
• Maj 2003 (sipas Tromp): Del Ponte i dërgoi një letër Svilanovićit duke pranuar që pjesë “të arsyeshme” të dosjeve të SDC-së të mbroheshin/sekretoheshin, në këmbim të dorëzimit të tyre për përdorim gjyqësor. Ky veprim ndodhi vetëm pak ditë para se Prokuroria të kërkonte zyrtarisht në gjykatë prodhimin e plotë të dokumenteve pa kufizime.

3. Dy lente komplementare
• Nevenka Tromp e sheh kompromisin e majit 2003 si një kalim nga qasja “ligjore” në atë “politike”: një negociatë jashtë sallës së gjyqit që i parapriu, madje edhe e zëvendësoi, testimit të plotë gjyqësor. Ajo argumenton se ky hap i parakohshëm minoi transparencën dhe prodhoi pasoja anësore – veçanërisht në përdorimin e kufizuar të dokumenteve në procese të tjera, si padia e Bosnjës kundër Serbisë në ICJ.
• Carole Hodge thekson dimensionin penal/politik, duke e përqendruar vëmendjen te “pazari i balancës”: sinjalizimi i aktakuzave ndaj jo-serbëve (përfshirë UÇK) dhe gjestet e besimit ndaj Beogradit, ndërkohë që Serbia siguronte mbrojtje procedurale përmes 54 bis. Ajo argumenton se kjo qasje prodhoi dosje të brishta (p.sh. rasti Limaj/Musliu/Bala) dhe dëmtoi perceptimin e paanësisë së ICTY-së, pasi nuk pasqyroi proporcionalitetin real të krimeve.
• Limaj, ish-komandant i UÇK-së, u akuzua së bashku me Isak Musliun dhe Haradin Balën për krime kundër njerëzimit dhe krime lufte në Kosovë, midis majit dhe korrikut 1998.
• Hodge thekson se rasti nuk duhej të shkonte kurrë në Hagë, pasi provat ishin të pakta dhe dëshmitarët të pabesueshëm. Krahasuar me krimet e oficerëve serbë, akuzat ndaj Limajt ishin “relativisht të vogla” dhe zakonisht do t’u takonin gjykatave kombëtare .
• Haradinaj, kryeministër i Kosovës për vetëm 100 ditë, u akuzua në vitin 2005 si komandant i Zonës Operative të Dukagjinit për pjesëmarrje në një Ndërmarrje të Përbashkët Kriminale (JCE) që synonte dëbimin e civilëve serbë dhe trajtimin e ashpër të “kolaboracionistëve”. Ai dhe bashkëpunëtorët e tij u përballën me 37 akuza për vrasje, torturë dhe trajtim çnjerëzor .
• Aktakuza u kritikua ashpër nga shumë juristë ndërkombëtarë. Sir Geoffrey Nice (prokuror në procesin ndaj Miloševićit) dhe Andrew Cayley refuzuan të merrnin përsipër rastin, duke thënë se provat ishin të pamjaftueshme; raportet e tyre madje u shtypën brenda Zyrës së Prokurorisë. Del Ponte megjithatë urdhëroi ngritjen e aktakuzës nën presion politik .
• Haradinaj përfitoi nga mbështetja e fuqishme ndërkombëtare: Soren Jessen-Petersen (përfaqësues i lartë i UNMIK-ut), gjenerali Klaus Reinhardt (ish-komandant i KFOR-it) dhe Robin Cook (ish-ministër i Jashtëm britanik) shprehën hapur kundërshtim ndaj aktakuzës, duke vlerësuar rolin e tij në ndërtimin e marrëdhënieve ndëretnike .
Hodge e sheh të dyja aktakuzat si shembuj të pazareve politike të Del Ponte-s me Beogradin, të cilat sakrifikuan cilësinë e provave për të dhënë një imazh “impartialiteti”. Këto procese minuan besueshmërinë e tribunalit, pasi përballë krimeve masive të forcave serbe, aktakuzat ndaj Limajt e Haradinajt dukeshin të motivuara më shumë nga diplomacia sesa nga drejtësia .

4. Efektet dhe kostot
• Në prova: Regulli 54 bis kufizoi transparencën dokumentare. Edhe pse kompromisi lejoi futjen e një pjese të materialeve në proces, filtrat e sekretimit reduktuan vlerën e tyre shpjeguese dhe aftësinë për të ndërtuar zinxhirë të plotë të përgjegjësisë komanduese.
• Në akuzë: Presioni për të ruajtur “balancën” rriti gjasat e ngritjes së aktakuzave me bazë provuese më të dobët ndaj ish-pjesëtarëve të UÇK-së; kjo rezultoi në procese me rezultate të përziera – me pafajësi të rëndësishme dhe dënime të kufizuara.
• Në legjitimitet: U krijua perceptimi i një simetrie artificiale dhe i politizimit të ndjekjeve penale. Tromp e sheh këtë si një cenim të transparencës dhe të drejtës së publikut dhe viktimave për të pasur qasje në dokumente; ndërsa Hodge e sheh si kompromis që dobësoi kredibilitetin e Tribunalit në sytë e opinionit ndërkombëtar.

5. Pikat e përbashkëta dhe dallimet
• Pajtueshmëria: Të dy autorët pranojnë se bëhej fjalë për një kompromis të heshtur – jo një marrëveshje formale – ku Beogradi ngushtoi transparencën, ndërsa Prokuroria sinjalizoi balancë për të nxitur një minimum bashkëpunimi.
• Dallimi i theksit: Tromp problematizon dimensionin juridik/normativ të majit 2003 (letra për SDC dhe pasojat e 54 bis), ndërsa Hodge thekson dimensionin penal/politik të strategjisë së balancimit (cilësia e aktakuzave dhe reputacioni i Tribunalit).

6. Vlerësimi sintetik
Ky episod nuk përfaqësonte një marrëveshje të nënshkruar formalisht, por një arkitekturë kompromisi: Serbia fitoi kontroll proceduror mbi ekspozimin e arkivave, ndërsa Prokuroria fitoi dorëzime të pjesshme dhe krijoi perceptimin e “balancës” etnike në aktakuza. Megjithatë, përfitimet afatshkurtra (futja e pjesshme e dokumenteve dhe dorëzimi i disa të akuzuarve) u arritën me kosto të konsiderueshme: reduktim të transparencës, dobësim të bazës provuese dhe cenim të perceptimit të paanësisë së Tribunalit.
Në këtë kuptim, leximet e Tromp dhe Hodge ndihmojnë të kuptohet jo vetëm mënyra se si Carla Del Ponte e arriti kompromisin me Beogradin mbi fshehjen e dokumenteve shtetërore serbe, por edhe pse ajo ndoqi një strategji të balancimit penal përmes akuzave ndaj UÇK-së – dhe çfarë çmimi solli kjo qasje për legjitimitetin e ICTY-së dhe perceptimin e drejtësisë ndërkombëtare.
Për më tepër, botimi i librit të Del Ponte-s (2008) e hodhi çështjen e pretenduar të trafikimit të organeve në qendër të debatit ndërkombëtar, duke shërbyer si nismë për raportin e Dick Marty-t (2011) në Këshillin e Evropës dhe, në vijim, për krijimin e Dhomave të Specializuara të Kosovës. Kjo gjykatë, e ndërtuar mbi bazën e një mandati ndërkombëtar, edhe pse formalisht e lidhur me sistemin gjyqësor të Kosovës, në praktikë i raporton vetëm Këshillit të Sigurimit të OKB-së, çka ka ushqyer perceptimin se ajo përfaqëson një gjykatë me karakter etnik dhe një kompromis të ri politik në dëm të sovranitetit juridik të Kosovës.