ADEM GASHI

Pas luftërave të pareshtura e të përvitshme, Dukata e Gjinit, një mëngjes u ndeh e qetë. Dhe kjo ndodhi pikërisht në vitin një mijë e katërqind e… Fili pas kësaj qetësie të shkurtër filloi mëkëmbja. Burrat i varën shpatat që ende s’u ishte tharë gjaku i luftës dhe iu kthyen grave të tyre dhe tokës. Ishte një dhëndri e paparë ndonjëherë. Shi binte tëre natën, dielli rrezonte gjithë ditën varur si një medaljon i artë në pezulin e kaltër të qiellit. Livadhi i legjendës u shtrua e shpërtheu gjelbërimi i njohjes, i rinjohjes:

Ti je biri im! – shfrynte mallin e moshës plaka e verbër.

Të kam nënë, – i thoshte i biri.

Pikërisht këta sy të zezë janë dritat e zemrës sime! – fliste Vasha.

Pikërisht kjo kaltërsi e syve të tu është qielli im i kërthë­ndezur! – përgjigjej Trimi.

O, ky qenka krahu im i djathtë! – kujtohej Vëllai i vogël.

O, ti krahu im i majtë! – përmallej Vëllai i madh dhe, aty ku hidhej përqafimi i rinjohjes, vihej guri i muranës e mbillej plepi. Djersa pikonte, s’pikonte çatia.

Dukata e Gjinit ngadalë po hynte në parajsën e legjendës. Themelet e saj tashmë qenë hedhur. Koha llogaritej sipas kalendarit të nëntëvjetshave deri te të nëntëdhjetenëntët, hapë­sira kufizohej me nëntë kodra, ngaqë banorët e Dukatës nuk i pranonin shtresat e nëntokës e të mbiqiellit. Në rrafsh ende ishin të freskëta gjurmët e të ikurve herë me gishtërinj nga lindja, herë me thembra nga jugu. Kujtimi për bajlozët e gjergj­elezët thurej si rrëfim dhe lëshonte shtat tok me muret e legjendës. Një gjysmëhënë buzë kodrave projektonte vegullinë e verdhemë të kuromave netëve të errëta, ndërsa Syri i Keq dukej kthesave e leqeve. Banorët e Dukatës u denën nën prajshmërinë e harmonisë, sepse shpërthimi i bëfshëm i lëngut të jetës ua kishte shëruar dhembjet e plagëve. Vjeshta ua mbushi hambarët grurë e misër. Lirin e konopin s’e arrinte dora e njeriut. Lehonia u shtri anekënd bashkë me vjeshtën. Ishte një shtim i paparë ndonjëherë në Dukatën e Gjinit. S’mbeti grua pa lindur, me përjashtim të vejushës Sebë, që ishte një beronjë e vjetër dhe mitra e saj ishte vyshkur si një bimë gjembaçe në shkretëtirë.

Foshnjat e lindura qenë të gjitha të shëndetshme. Megjithëse dy herë më shumë u lindën çuna sesa çupa, kësaj askush nuk i jepte rëndësi në Dukatë dhe nuk brengoseshin për martesat e ardhshme. Le të na rrojnë djemtë – thoshin, – pa kemi princeshat e Parisit.

Me llafe për princeshat e buta me lëkurë të hollë i zuri thëllimi i vjeshtës së tretë që erdhi e u shtri për t’i bërë vendin dimrit. Njerëzit nga .parajsa e legjendës po rrëshqitnin në mbretërinë e përrallës. Për plot tre muaj parakaluan të gjithë heronjtë e mundshëm e të pamundshëm të fantastikës njerë­zore. Mjegulla e dendur e fantazisë së gjysheve i endte shpirtrat e nipërve njomakë nëpër konstelacione të papara e të padë­gjuara “larg qoftë prej këtej”.

Me rrezet e para të diellit pranveror ra edhe një tis ëndërrimi mbi kokat e njerëzve, ra edhe një fjollë kotjeje si në orët para­mëngjesore. Çdo gjë do të kalonte pa u vënë re, po të mos binte ky ëndërrim pikërisht në sezonin e zgjimit, të ripërtërjtjes.

Plaku Mjekërbardhë, që ishte më i moshuari në Dukatë, e zuri të nipin për dore dhe i tha që t’i printe drejt Kodrës së Kumtit. Nipi u habit me vendimin e gjyshit, po nuk ia bëri fjalën. Diku nga mesi i rrugës u kujtua se ende nuk ishin dukur kojrillat dhe as lulepjeshkat. Mos u nxitua këtë herë gjyshi? – dyshoi për një çast.

Përvoja me tri këmbë ngjitej monopatlit me mundim të madh. Djersej e ofshante. Dikur nga mesdita ia dhanë mu në majën e kodrës. Rrafshi i përgjumur shtrihej rreth e qark në një pritje të ngeshme.

– Jepe, nipçe, Kumtin e Zgjimit, jepe mos prit! E sheh se jemi vonuar për njëqind vjet? foli Plaku Mjekërbardhë, – Jepe, nipçe, kumtin se po pikojnë çatitë, po shtinë berret, po rrënohen muret, nuk po tymojnë oxhaqet. Jepi, nipçe, zërit se ka rënë shurdhimi, po heshtin këngët, po shuhen vallet. Shpirtin e ka zënë lëngata e vonesës. Çdo gjë duhet filluar nga e para, jepi nipçe! Plaku Mjekër­bardhë e nguli kërrylen në majën e kodrës, u shtri në kurriz dhe e drejtoi fytyrën nga dielli. Më vonë një re e bardhë u shtri gjerë e gjatë mbi trupin e tij.

Nipi kishte vënë njërën dorë pas veshit, tjetrën në mjekër dhe për të tretën herë po e mbushte hapësirën me O-të dhe E-të e zgjimit. Kur e mbaroi kumtin, pa një re të bardhë që po largohej drejt perëndimit. Deshi ta pyeste gjyshin, po në vend të tij pa vetëm kërrylen. U afrua ngadalë dhe e kapi me dorën e djathtë. Vetëm atëherë hetoi se mjekra i ishte rritur gjer te këmbët. U përpoq ta kujtojë nisjen, rrugën drejt Kodrës së Kumtit, po ajo ishte tashmë një pikë e ngatërruar qëkur në lëmshin e madh të harresës. Jemi vonuar për një shekull – e përsëriti mendimin e gjyshit, që tashti iu duk si i veti, – na duhet bërë shumë rrugë për ta gjetur vetveten, për të hyrë në zemër, për ta zgjuar shpirtin. Jemi vonuar e na janë shpifur mëkatet!

Ai zuri të zbriste kodrës. Një re e zezë endte rrebeshin rreth e qark rrafshit të Dukatës dhe nuk dallohej dot ç’stinë ishte, ç’ditë ishte. Dikur i hetoi njerëzit tek lëviznin para e prapa, hepoheshin djathtas e majtas, kalamendeshin, binin e ngriheshin. Më në fund ata ishin përmendur dhe po i linin lamtumirën ëndërrimit nanuritës, e po viheshin në rrjetin e dendur të Rrugëve:

Kjo është Rruga që çon e nuk kthen!

Kjo Rrugë shpie tek e Bukura e Dheut!

Kjo është Rruga që shpie te Burimi!

Njerëzit e kishin harruar vetëm rrugën që shpinte në vetvete.

Kur ra mesdita e vonesës shekullore, ata e panë çunin mjekërbardhë në mesin e varrezave, po askush nuk qe aq i kthjellët nga mendja sa t’ia qëllonte se ai po i vizitonte moshatarët e vet, pjesën e vet të vdekshme që t’i rrëfente për mëkatet e shpifura. Nuk vonoi shumë dhe burrat e Dukatës së Gjinit u rreshtuan pas tij duke formuar kortezhin e gjatë të fajit. Secili syresh mbante para duarsh nga një kufomë foshnje. Kur mbaroi varrimi, ata panë lotët në fytyrat e shoqi-shoit. Të gjitha foshnjat kishin vdekur pa mbushur motmotin.

– Hëna po na e zë Diellin, – foli çuni mjekërbardhë, – po na e sjell natën më të gjatë se shekulli. Ajo do të na ngujojë në terrin e harresës.

– Ç’na u desh pra Kumti i Zgjimit? – pyeti dikush nga turma.

– Pikërisht tashti ishte i domosdoshëm zgjimi. Gjumi në natën e harresës do të ishte mort, verbëri, shurdhëri e përjetshme. Tashti do të na mbyllen edhe rrugët e sheshet. Fjalët dhe lëkurat do të na tkurren. Mbi gjithë Dukatën do të kalërojnë Zotat fjalamanë. Ata do ta shkelin grurin e misrin tonë. Kush ka sy duhet të shikojë edhe në errësirë, edhe përtej saj. Kush ka veshë duhet të dëgjojë Kumtin e Zgjimit edhe midis bubullimave të tyre. Le ta shënojmë kohën dhe hapësirën me lindjet dhe vdekjet! Djepi i Dukatës prapë do të përkundet e do të rrisë fëmijë. Dheu do t’i përjetësojë të rënët. Edhe po të mos mbetet askush nga ne gjallë, Kodra e Kumtit do ta lëshojë zërin, thirrjen krye çdo motmoti. Atëherë do ta dëgjojnë eshtrat tanë e do të ngrihen, e do të dalin nga kështjella e legjendave. Kumtin nuk do të mund ta fashitin as vetëtimat, as bubullimat e zotave të tyre të hershëm. Derisa fliste çuni mjekërbardhë, Reja e Zezë i mbështolli me rrebesh bimët e kafshët, të gjallët e të vdekurit. Pastaj ra nata më e gjatë se shekulli dhe shpaloi pushtetin e Hënës që ia kishte kthyer shpinën Diellit. Jeta në forma të tjera nisi ta përsërisë vetveten. Njerëzit takoheshin në legjenda e në ëndrra, si në shtëpitë e tyre, njiheshin e rinjiheshin, zhvishnin shpatat e hapnin varret.

Beronja Sebë ishte mbështjellë me gunën e dhirtë të përrallës dhe sa herë dilte që andej, foshnjat motake vdisnin. Luga e saj zgjatej e thëthinte lëngun jetësor të foshnjave ferishte. Po t’i vërente ndokush gjurmët e saj, ajo sërish kthehej në shpellën e përrallës si një ujkonjë e zdërhalur, derisa e merrte uria e nefcit. Njerëzit, pas kumtit të përmotshëm, ngjishnin shpatat dhe dilnin ta kërkonin çunin mjekërbardhë. E kërkonin maleve, lumenjve, grykave, po kudo ndeshnin vetëm vdekjen dhe bubullimat e një Zoti të tmerrshëm, që Mëshirën ia kishte lënë Norah-ut të hebrenjve të moçëm. Njerëzit skuqnin malet, lumenjtë e grykat me gjakun e tyre, pastaj i lidhnin plagët e kokës me fashat e reve të bardha dhe ktheheshin ndër vatra ku gratë përherë e ruanin unën e ndezur dhe fjalët e rralla: Nënë, Bukë, Ujë, Diell.

Një ditë Zotin e tmerrit e zuri sëmundja e tokës. Iu vjetruan rrufetë dhe retë e rrebeshit. Më s’kishte sesi të kalëronte nëpër rrafshin e Dukatës së Gjinit, ndaj lëshoi hordhinë e minjve e të micave, lëshoi helmin e nëntokës të vërshonte sipërfaqet e shkretuara. Nëntoka u sheshua në sipërfaqe për nëntë vjet, për nëntëdhjetë e nëntë vjet. Kur s’mbeti asgjë prej gjëje pa u lëvizur nga vendi, ngordhësirat mësynë varrezat, po eshtrat u mbetën në fyt.

Njerëzit më në fund u kujtuan që djepet dhe varret t’i fusin në zemra. Aty nuk do t’i gjente as Zoti i sëmurë i tmerrit, as beronja Sebë. Po atë ditë nga Kodra e Kumtit u dëgjua një zë dhe njerëzit e Dukatës e njohën zërin e çunit. Gratë shpupuritën zjarrin në vatër, ndërsa burrat i ngjeshën shpatat e morën Rrugën e Madhe. Monopati që shpinte në majë të kodrës u hap para tyre dhe u sheshua në çast.

Po më kujtohet kjo ditë, – tha dikush në mesin e turmës, – është kjo Dita e Rinjohjes.

Po kur ka qenë kjo? – pyeti tjetri përbri, – para nëntëdhjetë e nëntë apo para një mijë vjetësh?

S’është me rëndësi koha, – u përgjigj i pari. – Ju kujtohet kur ngritëm çatitë e reja e i varëm shpatat? Ju kujtohet bereqeti?

Pastaj?

Pastaj u dehëm, vëlla. U dehëm e harruam gjithçka.

U dehëm, u dehëm! – u ngritën shumë zëra. Na u shpifën mëkatet! – u dëgjuan të tjerët.

Ata kishin arritur në majën e Kodrës së Kumtit dhe pranë një zjarri të madh panë Djaloshin duke shpupuritur shkëndijat.

Po e njoh, po e njoh! – foli njëri. – Është çuni i Plakut Mjekërbardhë.

Po e njohim, po e njohim! – thanë të tjerët.

Ata ngjitën shikimin lart tek përpiheshin flakët e zjarrit dhe në kupë të qiellit panë Diellin e Kuq.

Le t’i ndezim pishtarët e t’i shpiem në vatra sa nuk na është shuar zjarri! – foli Djaloshi. Ata u qasën të gjithë e i ndezën pishtarët. Kur u tatëpjetë, një re e bardhë e mbështolli zjarrin e madh. Në vend të tij mbeti kërrylja. Dukata e Gjinit po nderej në zjarrin e mesditës. Në fushëtirën boshe njerëzit panë gjurmët e gishtërinjve në drejtim të lindjes dhe aty-këtu ca faltore majëmprehta me nga një gjysmëhënë të ngërdheshur përsipër. Kur u dhanë para varrezave, dikush e lëshoi një O të zgjatur dhe gjithë të tjerët kthyen kokën kah ai:

O, po këtu na pati mbështjellë Reja e Zezë!

Këtu, – u përgjigj Djaloshi, – tek këto varre pata ardhur t’i vizitoja moshatarët e mi, që i kishte mbytur Luga e Shtrigës, dhe unë ua kisha borxh vizitën, sepse isha i vetmi që kisha mbetur gjallë. Më pati mbrojtur mjekra e bardhë e gjyshit. Pastaj… Ju e dini ç’ndodhi pastaj. Rrafshi u shndërrua në një shesh beteje midis jetës e vdekjes. Jep e merr, merr e jep. Sa hollohej njëra, ntrashej tjetra. Sa i ripërtërinte radhët njëra, tjetra i pakësonte…

Derisa fliste Djaloshi, njerëzit po e shikonin njëri-tjetrin dhe në vend të lotëve shikonin buzëqeshje.

Pastaj… Ju e shihni vetë ç’paska ndodhur, – vazhdoi Djaloshi – tashti duhet t’i harrojmë mëkatet e shpifura, duhet të ikim nga bota e trilluar, që t’u kthehemi me plug djerrinave… Në qoftë se rrugët na shpijnë ndonjëherë në zemër, kujtesa dhe malli le t’i nxjerrin që andej këngët, dëshmitë e plagëve dhe të dashurisë.

Këto gjurmë nuk ngjajnë me fërkemet e grave tona, – e ndërpreu dikush Djaloshin.

E di, – foli ai, – janë fërkemet e shtrigës. Ajo është fshehur në shpellën e përrallës dhe pret mugëtirën që ta zgjasë lugën e saj drejt mushtit të foshnjave tona. Ajo gjithmonë do të shfaqet kur s’e presim, kur na dehin trillimet tona. Kthehuni ju tashti ndër vatra! Unë do t’i ndjek gjurmët e saj.

Në çast Djaloshi iu humbi nga sytë dhe njerëzit i mbuloi hutimi.

Kthehuni, burra! u dëgjua një zë nga turma. – Djaloshi është nisur në Rrugën që çon e nuk kthen. Asaj rruge shkojnë të gjithë ata që i kanë rënë në fund vetes. Ne kemi përpara Rrugën e kthimit.

Kthehemi! – murmuriti turma, – kështu na porositi Djaloshi.

Pas luftërave të pareshtura e të përvitshme, Dukata e Gjinit, një mëngjes u ndeh e qetë. Dhe kjo ndodhi pikërisht në vitin njëmijë e nëntëqind e… Fill pas kësaj qetësie filloi mëkëmbja e befshme. Burrat i varën shpatat, të cilave akoma s’u ishte tharë gjaku i luftës dhe iu kthyen grave të tyre dhe tokës. Ishte një dhëndëri e paparë, e përgjithshme. Shi binte gjithë natën, dielli rrezonte gjithë ditën, varur në pezulin e qiellit të kaltër, si një medaljon i artë. E vërshoi gjelbërimi i rinjohjes:

Ti je biri im, – shfrynte mallin e moshës plaka e verbër.

Të kam Nënë i thoshte i biri.

Pikërisht këta sy të zezë janë dritat e zemrës sime – i thoshte Vasha Trimit.

Pikërisht kjo kaltri e syve të tu është qielli i kërthëndezur – i përgjigjej Trimi.

O, ti qenke krahu im i djathtë! – kujtohej Vëllai i vogël.

O, ti krahu im i majtë! – përmallej Vëllai i madh dhe aty ku hidhej përqafimi shpërthente lulja, shpërthente jeta me tërë mushtin e saj

Foshnjat që u lindën e i mbushën djepet kishin një përngjasim të paskajshëm me Djaloshin.

Princeshat lëkurëbuta ishin harruar.

Dikush u kujtua për beronjën Sebë që s’po dukej gjëkundi. Ajo ishte mbyllur në shterpësinë e vet dhe ndrydhte nefcin e zdërhalur, meqë luga i ishte thyer.

Dukata e Gjinit po hynte natyrshëm në ritmin e kohës pas natës së gjatë pesë shekuj.

Marrë nga numri 25 i revistës “Akademia”