Një udhëtim nga Prizreni në Shkodër më 1839
August Grisebach (1814–1879) ishte botanist dhe profesor gjerman i lindur në Hanover. Studioi për mjekësi dhe botanikë në Getingen dhe Berlin, ku përfundoi doktoratën në vitin 1836. Më vonë, Grisebach u bë profesor i historisë natyrore në Universitetin e Getingenit dhe drejtor i kopshtit botanik aty. Në vitin 1839 ndërmori një udhëtim të gjerë nga Gjermania drejt Bursës në Turqi, dhe u kthye përmes Ballkanit Jugperëndimor. Duke vijuar nga Shkupi për në Prizren, zbuloi se autoritetet osmane nuk do ta lejonin të vazhdonte më tej drejt Bosnjës, prandaj mori rrugën për Shkodër nëpërmjet maleve të Shqipërisë së Veriut, një rajon që rrallëherë vizitohej nga të huajt. Më poshtë janë fragmentet nga ky udhëtim, të marra nga libri Reise durch Rumelien und nach Brussa im Jahre 1839 [Udhëtim nëpër Rumeli dhe drejt Bursës në vitin 1839], botuar në Getingen më 1841.
Nga: August Grisebach[1]
Përktheu nga gjermanishtja në anglisht: Robert Elsie
Përktheu nga anglishtja në shqip: Agron Shala
Qyteti i Prizrenit shtrihet në mënyrë piktoreske përgjatë shpatit të malit për një gjysmë ore. Numëron 30 minare dhe lë një përshtypje aq madhështore, saqë njeriu do të mendonte se është më i rëndësishëm se Selaniku. Ka vetëm 20 mijë banorë të cilët jetojnë në kushte të mjerueshme. Nga rreth katër mijë shtëpi të vlerësuara, 500 prej tyre banohen nga grekët[2] dhe 3 500 nga familjet shqiptare, shumica e të cilave janë kthyer në Islam. Shqipja është gjuha që flitet më së shumti këtu, por dëgjohet gjithashtu edhe turqishtja dhe greqishtja në masë të konsiderueshme. Sa i përket emrit të qytetit, zakonisht quhet Prizdrén, por dëgjohen shumë variante të tjera si: Prizdra, Pizdra, Pizdren, Pizren, Pizra, Pizrend, Pizdrend, Prizdren dhe Prizrend. Më interesoi shumë kjo larmi shqiptimesh, si rezultat normal i gjuhëve të ndryshme që fliten dhe faktit që shumica e banorëve nuk dinë të lexojnë e të shkruajnë, gjë që është goxha intriguese meqë pasqyron gjithashtu shumëllojshmërinë e formave të shkruara që u jepen shpesh qyteteve në Orient. Për këtë arsye i dëgjova me kujdes shqiptimet dhe u përpoqa t’i shkruaja sa më saktë që të ishte e mundur. Për të shmangur gabimet dhe keqkuptimet që mund të lindin nga ky realitet, do të ishte mirë që gjeografët të dëgjojnë me vëmendje tingujt e gjuhëve vendase dhe më pas të përpiqen të bien në pajtim për formën e saktë historike.
Ishte mbrëmje kur hymë në lagjen greke. Kapiteni kishte mbërritur në qytet shumë më herët për të informuar pashain e Prizrenit për ardhjen time dhe për të përgatitur banimin për mua. Në këtë pikë, duhet të theksoj se, për këtë qëllim, udhëtarët është më mirë të shoqërohen nga një shërbëtor frank sesa nga një turk, sepse të huajt trajtohen me më shumë respekt dhe priten më mirë. Kjo ndodhi edhe këtu. Kapiteni dhe një kavaz më prisnin për të më çuar në vendin të cilin pashai e kishte zgjedhur për mua, por shtëpia e grekut, ku më caktuan të banoja, ishte aq e mjerë dhe e neveritshme, pavarësisht përvojave të mia të mëparshme, saqë guxova t’i dërgoja pashës një mesazh të dytë. Si rezultat, të nesërmen më dhanë një strehim të ri. […]
23 korrik. U strehova te një grek i mirë ndonëse i varfër, dhe kalova tri ditë në Prizren. Vendi ku banoja qëndronte i vetëm në kodër dhe ofronte një pamje të tërë qytetit dhe fushës përreth. Disa nga rrugicat të çonin përpjetë në shpatin e kodrës drejt një kepi, te kodrat e para të maleve Skardus [Sharrit] në majë të së cilës ndodhej një kështjellë. Në anën verilindore të saj, shpate të pjerrëta shkëmbore zbritnin drejt luginës së lumit Resna.[3] Si pasojë, pamja nga qyteti drejt maleve të larta është e penguar dhe peizazhi të jep përshtypjen e një fushe të butë dhe pjellore të rrethuar nga kodra. Resna del nga malet në skajin verior të Prizrenit dhe, duke kthyer në një kënd të drejtë drejt jugperëndimit, derdhet pas një ore e gjysmë në lumin Drin i Bardhë. Ai kalon nëpër qytet nga një skaj në tjetrin. Ishte një përrua i egër me rënie të shpejtë, që kalonte poshtë shtëpisë sime. Megjithatë, në atë kohë të vitit, mund të kalonte njeriu gurë mbi gurë pa e lagur fare këmbën. Brenda qytetit, lumi formonte një ujëvarë të vogël, ku mblidheshin turma djemsh shqiptarë për të notuar. Djemtë e zhveshur kalonin gjithë ditën aty dhe nuk ua kushtonin aspak vëmendjen grave që lanin rrobat në të njëjtin vend. Më poshtë ndodhej pazari që shtrihej përgjatë brigjeve të lumit. Rrugët e tjera dukeshin të zbrazëta dhe pa jetë, por këtu çdo gjë ishte tepër e gjallë. […]
Janë katër rrugë për dalje nga Prizreni. Nga ato, ajo jugorja që të çon në Ohër dhe Elbasan ishte e bllokuar për shkak të thatësirës. Nuk më lejuan të udhëtoja për në Bosnje përmes Ipekut [Pejës], prandaj, në vend që të vazhdoja udhëtimin tim përmes Prishtinës drejt Serbisë apo Jenibazarit [Pazari i Ri/Novi Pazar], vendosa që do të ishte më mirë të udhëtoja për në Shkodër, si për faktin se do të kaloja nëpër një rajon malor të Shqipërisë që ishte thuajse i panjohur, ashtu edhe sepse shpresoja të ngjitesha në malet Bertiskus.[4] Stina kishte avancuar tashmë, kështu që vetëm kullotat e larta malore paraqisnin interes botanik. Fushat dhe pyjet e Serbisë kishin pak për të ofruar në atë kohë të vitit. Po ashtu, ishte e dyshimtë nëse do të arrija të shkoja në zonat malore të Bosnjës pa pasaportë dhe letra rekomandimi. […]
Në një ekskursion përgjatë luginës së lumit Resna, hasa disa fshatarë shqiptarë që po vinin në qytet dhe që më shikonin me habi. Veshja evropiane është ende pak e njohur në Prizren. Shqiptarët që jetojnë atje janë primitivë dhe kanë prirje të sillen ashpër. Në disa raste dola vetëm, duke përshkuar qytetin për së gjati dhe së gjëri dhe sa herë që e bëja këtë duhej të duroja sjelljet e pakëndshme. Rebotto më paralajmëroi të tregoja kujdes dhe e quajti të pamatur faktin që lashë përcjelljen pas dhe zbrita i vetëm nga kalimi i Skardusit. Ai theksoi se nuk i njihja banorët e këtij vendi dhe nuk donte që t’i njihja përmes anës së tyre të keqe. Problemi i vërtetë ishte kapiteni im, i cili nuk më ofroi mbrojtje të duhur. Shkalla e vogël e vlerës që këta shqiptarë i japin jetës njerëzore mund të shihet nga mënyra e pakujdesshme me të cilën përdorin armët e veta. Ata qëllojnë me kobure e me pisqolla krejt pa arsye dhe në mes të qytetit. Më shumë se një herë, ndërsa isha ulur në ballkonin e shtëpisë sime nën dritën e hënës, u tmerrova nga një krismë pranë ose nga ndonjë plumb që fishkëlleu pranë meje. […]
26 korrik: M’u deshën katër ditë për të udhëtuar nga Prizreni në Shkodër, përmes maleve të Shqipërisë së Veriut, që janë të banuara nga dukagjinasit, mirditorët dhe fiset e tjera shqiptare. Distanca mes këtyre dy qyteteve është 33 orë. Pasi rruga është ndërtuar për kalimin e kafshëve të ngarkesës, ajo është planifikuar ashtu që të mos kalojë nëpër asnjë vendbanim. Nga ana tjetër, përgjatë saj ndodhen 17 bujtina të cilat në shqip quhen hane. Pronaret e tyre, të quajtur hanxhinj, nuk u ofrojnë udhëtarëve asgjë më shumë se një vend për të fjetur. Nuk gjendet as ushqimi për njerëzit, as bari për kafshët. Çdokush merr me vete ushqimet e veta, sikur të ishte në një udhëtim përtej detit. Kjo është e vërtetë për të gjithë vendin. Në praninë e udhëtarëve, hanxhiu shtiret sikur nuk ka asgjë për të ofruar dhe nuk dëshiron të japë asgjë për shkak se të tjerët mund të marrin dhe të mos paguajnë. Banorët shqiptarë të këtij rajoni bëjnë ç’të munden për të qëndruar të fshehur, larg syve të turqve. Kjo është arsyeja se pse rruga kalon nëpër terrenin më të ashpër dhe më të vështirë, ku udhëtarët ecin vetëm në këmbë përmes pyjeve madje më shpejt sesa dikush me kalë. Për ta vështirësuar udhëtimin edhe më shumë, rruga nuk ndjek luginat e lumenjve, por ngjitet dhe zbret maleve, sikur dikush të kishte vizatuar një vijë të drejtë nga një luginë në tjetrën. Asnjë artileri nuk mund të depërtojë në këtë rajon, pasi çdo pëllëmbë toke mund të mbrohet. Në shumë raste, gjatë rrugës, mund të shihej se një rrugë përgjatë lumenjve do të kishte qenë më e favorshme, por përmirësimet e tilla do të ishin të dëmshme për lirinë shqiptare dhe do t’u mundësonin turqve të forconin sundimin e tyre në Shqipëri duke ndërtuar rrugë ushtarake. Nuk duhet harruar se ky terren është më i favorshëm për shqiptarët e lirë sesa për vetë malazezët. […]
Pavarësisht gjendjes së keqe të rrugës që lidh Prizrenin me bregdetin Adriatik, ka një shkëmbim të madh tregtar që zhvillohet në të dy drejtimet. Gjatë udhëtimit tim përmes maleve, kalova pranë 300 kuajsh në total, të ngarkuar, shumica e të cilëve bartnin mallra nga Evropa Perëndimore – nga Shkodra për në Prizren dhe Rumeli. Tregtarët më thanë se trafiku në këtë rrugë ishte po aq i rëndësishëm sa ai në rrugën që lidh Beogradin dhe Aleksinicin [Aleksinac] me Üskübin [Shkupin] dhe Bitolian [Manastirin]. Ajo që bie në sy është se, megjithëse të gjithë paralajmërojnë për rrezikun nga shqiptarët, rruga tregtare nga Prizreni në Shkodër është relativisht e sigurt. Më thanë se mund të udhëtoje me “kapelën mbrapshtë”, domethënë me veshje të huaja të çuditshme, pa të ngacmuar askush. Mjafton vetëm të mos largohesh nga rruga, sepse nga të dy anët e saj fluturojnë plumbat. Prej kohësh nuk ka pasur raste të grabitjes së udhëtarëve këtu. Një herë kam parë mbi 40 kuaj të ngarkuar së bashku, në një karvan që ruhej nga shumë pak turq. Gjashtë shqiptarë mund ta kishin plaçkitur me lehtësi gjithë ngarkesën. Arsyet pse nuk e bëjnë janë këto: së pari, mallrat, kryesisht produkte të manifakturës, nuk paraqesin interes për banorët e maleve; së dyti, kjo rrugë tregtare e Shqipërisë së Veriut ka rëndësi kaq të madhe tregtare për Turqinë, saqë turqit do ta mbanin të hapur me çdo kusht. Po të mos arrinin mallrat në destinacion, tregtarët do të detyroheshin të formonin karvanë më të mëdhenj dhe t’i shoqëronin me trupa. Shqiptarët e kuptojnë këtë dhe preferojnë të sigurojnë vetë sigurinë e karvanëve tregtarë, sesa të lejojnë që numra të mëdhenj trupash turke të kalojnë nëpër territorin e tyre, nga të cilët, padyshim, do të vuanin pasoja të rënda.
Informacioni im mbi territorin e fiseve shqiptare në Dukagjin buron nga fisnorët që takova në hane. Ata e quajnë veten dhe tokën e tyre “Dukagjin” dhe kur pyeta për Mirditën, bënë me gisht nga Jugperëndimi. Megjithatë, duhet bërë dallimi midis fiseve të Dukagjinit që banojnë në rajon dhe Sanxhakut turk të Dukagjinit i cili duket se përfshin një territor shumë më të madh dhe përbëhet nga një numër fisesh më pak a më shumë të pavarur, disa prej të cilëve janë sllavë. Sipas Hadji Chalfa-s,[5] ai përfshin shumicën e zonave malore të Shqipërisë, nga Mali i Zi deri në Elbasan. Ky autor (faqe 145) përfshin në të vendbanimet e Podmilës dhe Pulavit [Plavës] në Bertiskus, Ipekun dhe Jakovën [Gjakovën] në fushën e Drinit të Bardhë, dhe Alesion [Lezhën] dhe Zaderiman [Zadrimën] në fushën e grykëderdhjes së Drinit. Malet ndërmjet tyre përgjithësisht anashkalohen, ndoshta sepse aty nuk ka qytete. Një lexim i mëtejshëm i tekstit të Hadji Chalfa-s zbulon se Dukagjini i tij kufizohet me sanxhaqet e Prishtinës, Prizrenit, Ohrit (duke përfshirë rajonin e lumit Mat), Shkodrës (duke përfshirë Malin e Zi) dhe Bosnjës. Duke qenë se ky përkufizim më i gjerë i termit Dukagjin nuk duket se njihet nga shqiptarët, unë e kam përdorur fjalën në kuptimin e saj më të ngushtë, siç shpjegohet në tekst. Një gjë është e sigurt – fiset e Dukagjinit e konsiderojnë veten të ndryshëm nga banorët e Bertiskusit, ashtu si dhe nga shqiptarët e Zadrimës në grykëderdhjen e Drinit, dhe ata nga Mirdita. Ajo që është shënuar në harta për këtë rajon ose gjendet në materiale burimore gjeografike, është kryesisht e paqartë ose e pasaktë. Megjithatë, përfundimet e mia këtu duhen konsideruar vetëm si të përkohshme.
Fiset e Dukagjinit, përmes territorit të të cilëve kalon rruga, banojnë në pjesën veriore të maleve të njohura si vargu i diabasit të Shqipërisë së Veriut, që shtrihet nga bashkimi i dy degëve të lumit Drin për një distancë prej 22 orësh deri te trageti në Skala, jo larg Shkodrës, dhe në Jug deri në Elbasan. Në Veri, malet kufizohen me Drinin e bashkuar. Kufiri ujëndarës në Jg të këtij lumi përbën kufirin midis Dukagjinit dhe Mirditës, që përfshin pellgun ujëmbledhës të lumit Mat ose Matis. Në Lindje të Mirditës është territori i fiseve të Dibrës që shtrihet në drejtim të Veriperëndimit deri te kufiri i territorit të Dukagjinit. Në shpatet e Bertiskusit, në anën tjetër të Drinit të bashkuar, jetojnë latinët, një emër që përdoret, edhe në Prizren, për shqiptarët katolikë. Fisi i Mirditës është gjithashtu besnik ndaj Kishës së Romës, ndërsa fiset e Dukagjinit, si shqiptarët e maleve të Skardusit, janë bërë myslimanë.
Dukagjini mund të ndahet në disa rrethe që drejtohen nga krerët vendorë. Ata dhe vartësit e tyre kanë një nivel të ulët arsimimi. Takova njërin prej tyre që ishte gjithashtu pronar i një hani dhe i cili jetonte më shumë a më pak si shqiptarët vendas, ashtu siç do të jetonte një kryeplak fshati në vendin tonë me bashkëfshatarët e vet. Ai duhet t’i paguajë haraç pashait. Kjo është shtrirja maksimale e ndikimit turk në rajon. Sidoqoftë, perandoria përfiton nga masat e të rinjve energjikë në këtë rajon të dendur në popullsi, pasi ata ofrohen vullnetarisht për të shërbyer në ushtri. Marrëdhënia politike midis fiseve malore të Shqipërisë së Veriut dhe autoriteteve të pashallëkut vërehet më qartë në fushatën e përmendur më sipër të Ismedit kundër latinëve. Në Dukagjin më thanë se shqiptarët që jetojnë atje i paguajnë haraç pashait të Prizrenit, porse fisnorët e Mirditës ishin plotësisht të lirë, ashtu si edhe malazezët. Megjithatë, duket se ekzistojnë shkallë të ndryshme të pavarësisë midis fiseve të ndryshme.
Sa i përket formës së qeverisjes midis fiseve, megjithëse nuk kam informacione të besueshme për këtë, ekziston të paktën një dallim thelbësor nga situata mes malazezëve. Këta të fundit e konsiderojnë Vladikën si sundimtarin e vetëm, ndërsa te shqiptarët, çdo fis (për shembull ka shtatë fise në Dukagjin) është nën drejtimin e një kryetari të vet të pavarur. Nuk e di nëse këta persona zgjidhen, çfarë fuqie kanë, apo çfarë ndikimi ushtrojnë autoritetet fetare mbi ta. Megjithatë, besoj se ata nuk ndikohen shumë nga jashtë dhe se një kapiten nuk është shumë më tepër se një njeri me reputacion, nën drejtimin e të cilit bashkohet fisi në kohë lufte. Në fakt, nuk ka shumë për të qeverisur në një rajon ku çdo burrë mbron pronën e vet me armë dhe e konsideron lirinë personale si të mirën më të madhe.
Në Dukagjin nuk ka qytete dhe ata nuk kanë tregti. Ata kanë mjaftueshëm municion dhe kështu nuk kanë ndonjë nevojë të madhe për para. Jetojnë me blegtori dhe mbjellin misër kudo që luginat e ngushta ofrojnë ndonjë sipërfaqe të sheshtë dhe ku kreshtat malore kanë pllaja të rrafshëta. Në këtë rajon shihen disa fshatra nga njëra ose tjetra anë e shtigjeve. Më shpesh, megjithatë, shihen shtëpi të izoluara në male. Hanet janë ndërtuar thjesht, ngjashëm me shtëpitë fshatare bullgare. Disa prej tyre përbëhen thjesht nga stallat njëkatëshe me një hapësirë të mbuluar jashtë për delet. Nuk kam parë kurrë ushqim në ndonjërën prej tyre, përveç një lloji buke, vere të turbullt dhe një lloj pijeje prej hirre ku pluskojnë copa të vogla djathi. Zakonisht nuk kishte asgjë për të ngrënë. Uji ishte me cilësi të shkëlqyer kudo. Njëherë pashë se si përgatisnin një tortë, pa dyshim me shije të keqe, prej misri dhe qumështi të thartuar, si një lloj polente [kaçamak]. Pothuajse gjithçka që hanë njerëzit e Dukagjinit është prej qumështi të thartuar.
Asnjëri nga fisnorët e Dukagjinit nuk vesh këmishë, por të gjithë kanë pushkë. Veshjet e tyre janë krejt ndryshe nga kostumet shumëngjyrëshe të banorëve të Shqipërisë së Mesme dhe të Jugut. E vetmja gjë që veshin fisnorët e Dukagjinit është një xhaketë (që më parë ishte e bardhë), një rrobë e shkurtër prej leshi të trashë, një brez i kuq me dy pisqolla të vendosura pjerrët përmbi njëra-tjetrës, mbathje që shkojnë deri te gjunjët, çorape, lecka të mbështjella rreth këmbëve në vend të sandaleve, një fes i kuq dhe një musketë. Shihen gjokset e tyre të zbuluara dhe lëkura e tyre e nxirë që dallohet midis brezit dhe mbathjeve. Fytyrat e tyre janë të ashpra dhe të shëmtuara dhe ngjyra e lëkurës varion nga e verdha deri te diçka që i afrohet të zezës. Meqë nuk i ndërrojnë rrobat derisa ato të bien prej trupit, shumica e veshjeve janë të shqyera dhe ato i bëjnë të duken si lypës. Armët e tyre, nga ana tjetër, janë në gjendje të përsosur. Pisqollat e tyre shpesh janë të zbukuruara me argjend dhe të gjitha janë të së njëjtës madhësi. Gratë i kam parë vetëm në rrugë. Në shtëpi, ato mbahen të mbyllura ose të fshehura nga sytë e kalimtarëve. Përveç kapelës katrore që mbajnë në vend të fesit të kuq, ato janë të veshura pothuajse njësoj si burrat. Nën xhaketat mbajnë një pëlhurë në gjoks për të mbuluar gjinjtë dhe mbi mbathje kanë një përparëse të kuqe të errët me fije dekorative.
Kam parë fëmijë deri në moshën 14-vjeçare që lëviznin cullak në fusha. Ata më afroheshin për të lypur, gjë që të rriturit nuk e bënin kurrë. Përkundrazi, të gjithë të rriturit sillen me krenari, mbajnë distancë dhe duken mosbesues. Ushtarët turq që më shoqëronin nuk i trajtonin këta fisnorë të Dukagjinit me përçmimin dhe me krenarinë e zakonshme, sepse kishin frikë prej tyre. Ishte e njohur mirë, siç thoshin ata, që këta bij të egër të maleve janë jashtëzakonisht të ndjeshëm dhe do të fillonin menjëherë të qëllonin me pisqolla, jo vetëm ndaj të huajve, por edhe ndaj njëri-tjetrit. Dimitri njëherë i tha njërit prej hanxhinjve: “Ju jeni vërtet një popull i mjerë, nuk keni asgjë fare!” Shqiptari iu përgjigj: “Por, udhëtarët i sjellin vetë të gjitha ushqimet!” Kur përkthyesi i përktheu fjalët për gjendjen e tyre të mjerueshme dhe për varfërinë, një nga karrocierët tanë, përndryshe shumë përtac, i bërtiti atij në një gjuhë të cilën fisnorët nuk e kuptonin dhe i tha të mos fliste në atë ton, sepse ishte gjë shumë e rrezikshme. Megjithatë, nuk pashë asnjë shenjë smire, pakënaqësie, lakmie apo servilizmi mes tyre. Gjëja më e çuditshme është se paratë nuk kanë asnjë vlerë për t’i shtyrë të punojnë. Ia ofrova një burri një piaster që të më sillte një shtambë me ujë nga gryka e përroit, 200 hapa larg, por ai nuk pranoi. Njëri nga turqit më pas i dha pak barut që ta bënte këtë. Ai hezitoi për një moment, pastaj mori barutin dhe iku me vrap, pa sjellë asnjë pikë ujë. Zakonisht thuhet se të gjithë janë vrasës dhe hajdutë. “Mjerë i huaji,” thonë turqit, “që i ndesh vetëm në male. Do ta vrasin pa hezitim.”
Dikush do të mendonte se zakonet e tilla, ku pasionet nuk frenohen as nga natyra, as nga qeveria, do ta çonin një popull drejt shkatërrimit nëse nuk do të përmbaheshin nga ndjenja e fortë e nderit dhe nga gjakmarrja. Askush nuk interesohet kush vritet në male. Çdo shtëpi është një azil, ku mysafiri ose kushdo që ndodhet aty është nën mbrojtjen e paprekshme të të zotit të shtëpisë. Nëse, për shembull, do të ndodhte një vrasje në një han, hanxhiu do të dilte menjëherë nga shtëpia dhe nuk do të kthehej derisa të kishte vrarë vrasësin. Nëse nuk do ta gjente, zakoni fisnor kërkon që ai të endet gjithë jetën derisa ta bëjë këtë, dhe prona e tij do të bartej te trashëgimtarët. Të tilla ligje ose zakone, të paktën, u garantojnë udhëtarëve siguri të plotë gjatë natës. Po ashtu, dikush me siguri mund të udhëtojë kudo në male nëse vihet nën mbrojtjen personale të një shqiptari, gjë që mund të arrihet me letra rekomandimi nga ndonjë klerik i arsimuar në kolegjin jezuit katolik në Shkodër, dhe nëse mësohet gjuha shqipe. Nëse një shqiptar mund të bindet të marrë përsipër një përgjegjësi të tillë, nuk kam asnjë dyshim se ai do të qëndronte me udhëtarin gjatë gjithë kohës dhe do ta mbronte me nderin dhe jetën e vet. /Telegrafi/
