GAO XINGJIAN

Ligjërata e çmimit Nobel për letërsi

Stokholm, Akademia Suedeze, 2000

Nuk kam asnjë mënyrë të di nëse ka qenë fati ai që më ka shtyrë të ngjitem në këtë tribunë, por meqë një varg rastësish të bekuara ma dhanë këtë mundësi, mund ta quaj edhe fat. Duke lënë mënjanë diskutimet mbi ekzistencën apo jo të Zotit, më duhet të them se, ndonëse jam ateist, kam treguar gjithmonë një nderim të thellë për të panjohurën.

Njeriu nuk mund të jetë Zot, e sigurisht s’mund ta zëvendësojë Atë për ta sunduar botën si një Supermen; ai nuk do të arrijë tjetër veçse të krijojë më shumë rrëmujë dhe të trazojë më tej botën. Në shekullin që pasoi Nietzschen, fatkeqësitë e shkak­tuara nga vetë njerëzit lanë gjurmët më të zeza në historinë e njerëzimit. Supermenë të të gjitha llojeve të quajtur udhëheqës të popullit, krerë të kombeve apo komandantë të racave, nuk ngurruan të përdorin mjete të dhunshme për të kryer krime që nuk u afrohen as trillimeve të një filozofie egocentrike. Megjithatë, nuk dua ta shpërdoroj këtë fjalim për letërsinë duke thënë shumë për politikën dhe historinë; ajo që dua të bëj është të flas si një shkrimtar me zërin e një individi.

Shkrimtari është një njeri i zakonshëm, ndoshta më i ndje­shëm se të tjerët, por ata që janë shumë të ndjeshëm shpesh janë edhe më të brishtë. Një shkrimtar nuk flet si përfaqësues i popu­llit, as si mishërim i drejtësisë. Zëri i tij është pashmangshëm i dobët, por pikërisht për këtë, është më i sinqertë.

Ajo që dua të them këtu është se letërsia mund të jetë vetëm zëri i individit – dhe kështu ka qenë gjithmonë. Sapo letërsia shndërrohet në himn të kombit, në flamur të racës, në zëdhë­nëse të një partie politike apo në përfaqësuese të një klase apo grupi, ajo shndërrohet në një mjet të fuqishëm dhe përthithës propagande. Por një letërsi e tillë e humbet thelbin e saj, pushon së qeni letërsi dhe bëhet zëvendësim për pushtet dhe përfitim.

Në shekullin që sapo lamë pas letërsia u përball pikërisht me këtë fatkeqësi: ajo u plagos më thellë se kurrë nga politika dhe pushteti, edhe shkrimtari iu nënshtrua një shtypjeje të pashem­bullt.

Që letërsia ta ruajë kuptimin e saj dhe të mos kthehet në mjet të politikës, duhet të rikthehet te zëri i individit. Sepse letërsia buron, para së gjithash, nga ndjenjat e individit, dhe është rezultat i këtyre ndjenjave. Kjo nuk do të thotë që letërsia duhet domosdoshmërisht të shkëputet nga politika apo të jetë patjetër e përfshirë në të. Polemikat mbi tendencat letrare apo prirjet politike të një shkrimtari ishin plagë të rënda që e munduan letërsinë gjatë shekullit të kaluar. Ideologjia shkaktoi shkatë­rrim duke i kthyer debatet për traditën dhe reformën në përpla­sje për atë që ishte konservatore apo revolucionare, duke i shndë­rruar kështu çështjet letrare në një betejë për atë që konside­rohej përparimtare apo regresive. Nëse ideologjia bashkohet me pushtetin dhe shndërrohet në forcë të vërtetë, atëherë letër­sia dhe individi shkatërrohen.

Letërsia kineze gjatë shekullit të njëzetë u rraskapit vazhdi­misht, madje u mbyt gati krejtësisht, sepse politika diktonte rrjedhën e saj: revolucionet në letërsi dhe letërsia revolucionare dhanë dënime me vdekje për vetë letërsinë dhe për individin. Sulmi ndaj kulturës tradicionale kineze në emër të revolucionit solli ndalimin publik dhe djegien e librave. Me mijëra shkrim­tarë u pushkatuan, burgosën, internuan ose u dënuan me punë të rëndë gjatë njëqind viteve të fundit. Kjo qe më e ashpër se në çdo periudhë dinastike të historisë së Kinës, duke krijuar vësh­tirësi të mëdha për shkrimet në gjuhën kineze dhe edhe më shumë për çdo diskutim mbi lirinë krijuese.

Nëse një shkrimtar synonte të fitonte lirinë intelektuale, zgjedhja ishte ose të heshte ose të arratisej. Por shkrimtari mbështetet te gjuha, dhe të mos flasësh për një periudhë të gjatë është njëlloj me vetëvrasje. Ai që dëshironte t’i shpëtonte vetëvrasjes apo heshtjes dhe ta shprehte zërin e vet, nuk kishte rrugë tjetër veçse të shkonte në mërgim. Duke vështruar historinë e letërsisë, qoftë në Lindje apo në Perëndim, kjo ka ndodhur gjithmonë: nga Qu Yuan te Dante, Joyce, Thomas Mann, Solzhenitsyn, dhe te numri i madh i intelektualëve kinezë që u mërguan pas masakrës së Tiananmenit më 1989. Ky është fati i pashman­gshëm i poetit dhe shkrimtarit që përpiqet ta ruajë zërin e vet.

Gjatë viteve të diktaturës së plotë të Mao Zedongut, as arra­tisja nuk ishte më një mundësi. Manastiret në male të largëta që në kohët feudale kishin qenë strehë për dijetarët u shkatë­rruan krejtësisht, dhe të shkruarit, qoftë edhe në fshehtësi, për­bënte rrezik për jetën. Për ta ruajtur autonominë intelektuale, mbetej vetëm të flisje me veten – dhe kjo duhej bërë në fshehtësi të plotë. Më duhet të përmend se ishte pikërisht në atë per­iudhë, kur letërsia ishte bërë thuajse e pamundur, që kuptova përse ajo është thelbësore: dhe se ajo i jep njeriut mundësinë ta ruajë vetëdijen njerëzore.

Mund të thuhet se të folurit me veten është pika e nisjes së letërsisë dhe se përdorimi i gjuhës për komunikim është hap i mëvonshëm. Njeriu derdh ndjenjat dhe mendimet e tij në gjuhë, të cilat, kur shndërrohen në fjalë të shkruara, bëhen letërsi. Në atë çast nuk mendohet për ndonjë dobi, apo për mundësinë që një ditë ata rreshta të botohen; ekziston thjesht shtysa për të shkruar, sepse në të shkruar ka njëfarë shpërblimi, një ngushëllim të fshehtë. Romanin tim Mali i shpirtrave nisa ta shkruaj pikërisht për ta dëbuar vetminë e brendshme, në një kohë kur veprat që kisha shkruar me autocensurë të rreptë ishin ndaluar. Mali i shpirtrave u shkrua për veten time, pa shpresë për botim.

Nga përvoja ime si shkrimtar, mund të them se letërsia është, në thelb, pohimi i njeriut për vlerën e vetes së tij dhe se ky pohim ndodh gjatë vetë aktit të të shkruarit. Letërsia lind, para së gjithash, nga nevoja e brendshme e autorit për përmbushje shpirtërore. Nëse ajo ka apo jo ndikim në shoqëri, kjo ndodh vetëm pasi vepra përfundon dhe ndikimi asnjëherë nuk është i përcaktuar nga dëshira e autorit.

Në historinë e letërsisë ka mjaft shumë vepra të mëdha e të qëndrueshme që nuk janë botuar gjatë jetës së autorëve të tyre. Po të mos kishin përjetuar pohimin e vetes gjatë të shkruarit, si do të kishin mundur të vazhdonin? Mendo për Shekspirin, për të cilin edhe sot e kësaj dite dihet shumë pak për jetën e tij të vërtetë. Apo për katër gjenitë që shkruan romanet më të mëdha të letërsisë kineze: Udhëtimi drejt Perëndimit, Margjina e ujërave, Jin Ping Mei dhe Ëndrra e Pallatit të Kuq. Nga Shi Naian kemi veç një ese autobiografike, ku ai rrëfen se e kishte gjetur ngushë­llimin duke shkruar, e po të mos ishte për këtë, si mund të kishte kaluar gjithë jetën e tij mbi një vepër kaq të madhe, pa marrë asnjë shpërblim për së gjalli? Po kështu ndodhi edhe me Franz Kafkën, që hapi rrugën e prozës moderne, dhe me Fernando Pessoan, ndoshta poeti më i thellë i shekullit njëzet. Ata iu drejtuan gjuhës jo për ta reformuar botën, por sepse, duke qenë të vetëdijshëm për pafuqinë e individit, megjithatë folën, sepse kjo është magjia e gjuhës.

Gjuha është shkëlqimi më i pastër dhe i përjetshëm që për­mbledh shpirtin e qytetërimit njerëzor. Ajo është e ndërlikuar, e mprehtë dhe shpesh e vështirë për t’u kuptuar, njëkohësisht depërton gjithandej, ndikon mënyrën si perceptojmë dhe krijon lidhjen mes njeriut si subjekt ndijues dhe kuptimit të tij për botën. Fjala e shkruar është, gjithashtu, magjike, sepse mundë­son komunikimin mes individëve të ndryshëm, edhe kur ata ndahen nga raca apo kohë të ndryshme. Po kështu, koha e për­bashkët e të shkruarit dhe leximit lidhet me vlerën shpirtërore që mbetet e përjetshme.

Sipas meje, për një shkrimtar të ditëve tona të theksojë kultu­rën kombëtare në vete është paksa problematike. Vendi ku kam lindur dhe gjuha që përdor, natyrshëm më lidhin me traditat kulturore të Kinës. Kultura dhe gjuha janë të ndërthurura ngushtë dhe krijojnë mënyra të caktuara të të perceptuarit, të të menduarit dhe të të shprehurit që janë karakteristike dhe rela­tivisht të qëndrueshme. Por kreativiteti i një autori lind në përballjen me atë që tashmë është artikuluar në gjuhën e tij, dhe synon të shprehë atë që nuk është thënë ende në mënyrë të mjaftueshme. Si krijues i një arti gjuhësor, nuk ka nevojë që autori të ngjisë mbi vete ndonjë etiketë kombëtare të dallue­shme.

Letërsia kapërcen kufijtë kombëtarë përmes përkthimeve, ajo i kapërcen gjuhët dhe, më tej, edhe zakonet shoqërore dhe marrëdhëniet njerëzore që janë formuar nga vendndodhja gjeo­grafike e historia për të shpalosur të vërteta të thella mbi natyrën njerëzore. Për më tepër, shkrimtari i sotëm ndikohet nga kul­tura të shumta jashtë asaj të origjinës së vet ndaj, përveç në rastin kur synimi është promovimi turistik, theksimi i veçorive kulturore të një populli është diçka që të bën të dyshosh.

Letërsia tejkalon ideologjitë, kufijtë etnikë dhe vetëdijen racore, ashtu si edhe ekzistenca e individit shkon më tej se çdo -izëm. Kjo sepse gjendja njerëzore është më e lartë se çdo teori apo spekulim për jetën. Letërsia është një vrojtim universal mbi dilemat e qenies njerëzore dhe asgjë nuk është e ndaluar. Kufi­zimet ndaj letërsisë janë gjithmonë të imponuara nga jashtë: politika, shoqëria, morali dhe zakonet përpiqen ta shtrëngojnë letërsinë brenda kornizave të tyre.

Letërsia nuk është një zbukurim për autoritetin, as një objekt mode për shoqërinë; ajo ka kriterin e vet të vlerësimit: cilësinë estetike. Një estetikë e lidhur ngushtësisht me ndjenjat njerë­zore është i vetmi kriter i domosdoshëm për një vepër letrare. Sigurisht, gjykimet estetike ndryshojnë nga një individ te tjetri, sepse ndjenjat janë gjithmonë të ndryshme. Por edhe këto gjykime subjektive kanë standarde që njihen gjerësisht. Aftësia për ta përjetuar dhe kuptuar thellë një vepër letrare i jep lexuesit mun­dësinë ta ndiejë poezinë, bukurinë, madhështinë dhe marrëzinë, trishtimin dhe absurditetin, humorin dhe ironinë që autori ka derdhur në faqet e saj.

Ndjenja poetike nuk lind thjesht nga shprehja e emocioneve; sidoqoftë, egotizmi i pakontrolluar – një formë infantilizmi – është pothuajse i pashmangshëm në fillimet e të shkruarit. Ekzistojnë disa nivele të shprehjes emocionale, e për të arritur në shkallët më të larta, kërkohet një ftohtësi vëzhguese. Poezia fshihet në shikimin e distancuar. Dhe nëse ky vështrim anali­zon edhe vetë autorin dhe shtrihet mbi personazhet e librit dhe mbi figurën e shkrimtarit, duke u kthyer në një “sy të tretë” sa më neutral të jetë e mundur, atëherë edhe katastrofat dhe mbeturinat e botës njerëzore bëhen të denja për vrojtim. Sepse, kur zgjohet dhimbja, urrejtja apo neveria, bashkë me to lindin edhe ndjenjat e dhembshurisë dhe dashurisë për jetën.

Një estetikë e mbështetur në emocionet njerëzore nuk bëhet e vjetruar, edhe kur prirjet dhe shijet në letërsi dhe art ndry­shojnë vazhdimisht. Por vlerësimet letrare, që ndryshojnë si stinët e modës, bazohen në atë që është më e reja: ajo që është e re, është e mirë. Ky është një mekanizëm që ndodh në për­gjithësi në tregun e mallrave, dhe as tregu i librit nuk shpëton prej tij. Por, nëse gjykimi estetik i shkrimtarit ndjek lëvizjet e tregut, kjo do të thotë vetëvrasje për letërsinë. Veçanërisht në shoqërinë e sotme të konsumit, mendoj se duhet t’i kthehemi asaj që unë e quaj “letërsi e ftohtë”.

Dhjetë vjet më parë, pasi përfundova Mali i shpirtrave, të cilin e kisha shkruar për shtatë vjet, shkrova një ese të shkurtër ku propozoja këtë formë të letërsisë:

“Letërsia nuk merret me politikë, por është çështje e pastër e individit. Ajo është kënaqësia e mendjes, bashkë me një vëzhgim, një rikujtim përvojash të kaluara, ndjenja dhe përfytyrimi i një gjendjeje mendore”.

“I ashtuquajturi shkrimtar nuk është gjë tjetër veçse dikush që flet apo shkruan, dhe nëse e dëgjojnë apo lexojnë, kjo u takon të tjerëve ta zgjedhin. Shkrimtari nuk është ndonjë hero që vep­ron sipas urdhrit të popullit, as meriton të adhurohet si një idhull, dhe sigurisht nuk është armik i popullit. Ai, ndonjëherë, bëhet viktimë së bashku me veprën e tij, vetëm ngaqë të tjerët kanë nevojë për një kokë turku. Kur autoritetet kanë nevojë të krijojnë armiq për ta shpërqendruar vëmendjen e njerëzve, shkrimtarët bëhen fli dhe, ende më keq, janë ata shkrimtarë që janë mashtruar dhe mendojnë se të sakrifikohesh për këtë është nder i madh”.

“Në të vërtetë, marrëdhënia mes autorit dhe lexuesit është gjithmonë një komunikim shpirtëror, pa nevojë për takime apo ndërveprime shoqërore – është një lidhje e pastër përmes veprës. Letërsia mbetet një formë jetike e veprimtarisë njerëzore në të cilën si lexuesi ashtu edhe shkrimtari përfshihen me vullnet të lirë. Prandaj, letërsia nuk ka detyrime ndaj masave”.

“Kjo letërsi, që ka ringjallur natyrën e saj të brendshme, mund të quhet ‘letërsi e ftohtë’. Ajo ekziston thjesht sepse njeriu kërkon një veprimtari shpirtërore që shkon përtej këna­qësisë materiale. Kjo lloj letërsie s’ka lindur sot. Në të kaluarën, ajo duhej të përballej kryesisht me forca shtypëse politike dhe me zakone shoqërore. Sot ajo përballet me vlera të përmbysura të shoqërisë e orientuar ndaj konsumit. Qëndrueshmëria e saj varet nga gatishmëria për ta duruar vetminë”.

“Nëse një shkrimtar i përkushtohet një letërsie të tillë, ai do ta ketë të vështirë të fitojë jetesën. Prandaj, të shkruarit e kësaj letërsie duhet parë si një luks, një kënaqësi e pastër shpirtërore. Nëse ndodh që kjo letërsi të botohet dhe të qarkullojë, kjo është falë përpjekjeve të autorit dhe miqve të tij. Cao Xueqin dhe Kafka janë shembuj të tillë. Gjatë jetës së tyre veprat e tyre nuk u botuan, ndaj ata nuk patën mundësi të krijonin ndonjë lëvizje letrare apo të bëheshin figura të njohura. Ata jetuan në margji­nat dhe çarjet e shoqërisë, duke iu përkushtuar kësaj veprimta­rie shpirtërore, pa shpresuar ndonjëherë në shpërblim. Ata nuk kërkuan miratim shoqëror. U mjaftuan me kënaqësinë e të shkruarit”.

“Letërsia e ftohtë është ajo që arratiset për të mbijetuar, është letërsia që refuzon të mbytet nga shoqëria në përpjekjen e saj për shpëtim shpirtëror. Nëse një popull nuk arrin të tole­rojë një letërsi të tillë pa dobi të drejtpërdrejtë, kjo nuk është vetëm një fatkeqësi për shkrimtarin, por një tragjedi për vetë popullin”.

Është fat i madh për mua që po marr këtë nder të lartë nga Akademia Suedeze gjatë jetës sime, e për këtë jam ndihmuar nga shumë miq nga e gjithë bota. Për vite me radhë, pa kërkuar shpërblim dhe pa u zmbrapsur përballë vështirësive, ata kanë përkthyer, botuar, interpretuar dhe vlerësuar shkrimet e mia. Megjithatë, nuk do t’i falënderoj një për një, sepse lista është shumë e gjatë.

Dua, gjithashtu, ta falënderoj Francën për mikpritjen. Në Francë, ku arti dhe letërsia vlerësohen thellësisht, kam gjetur kushtet për të shkruar lirisht dhe kam gjetur edhe lexues dhe audiencë. Për fat të mirë, nuk jam i vetmuar, edhe pse shkrimi, të cilit ia kam kushtuar veten, është një veprimtari thellësisht e vetmuar.

Dua të them, gjithashtu, se jeta nuk është një festë, dhe se pjesa tjetër e botës nuk është paqësore si Suedia, ku për njëqind e tetëdhjetë vjet nuk ka pasur luftë. Ky shekull i ri nuk do t’u shpëtojë katastrofave vetëm pse shekulli i kaluar kishte mjaft prej tyre, sepse kujtesa nuk trashëgohet si gjenet. Njerëzit kanë mendje, por nuk janë mjaftueshëm të mençur për të nxjerrë mësime nga e kaluara – dhe kur ligësia shpërthen në mendjen njerëzore, ajo mund ta vërë në rrezik vetë mbijetesën e njerëzi­mit.

Specia njerëzore nuk ecën domosdoshmërisht përpara nga një përparim në tjetrin, e këtu i referohem historisë së qytetërimit. Historia dhe qytetërimi nuk ecin gjithmonë paralelisht. Nga ngërçi i Evropës Mesjetare te rrënimi dhe kaosi i kohëve të fundit në Azinë kontinentale, e deri te dy luftërat botërore të shekullit të njëzetë, mjetet për të vrarë janë bërë gjithnjë e më të sofistikuara. Zhvillimi shkencor dhe teknologjik, për fat të keq, nuk do të thotë se njerëzimi është bërë më i qytetëruar.

Të përdorësh ndonjë izëm shkencor për ta shpjeguar histo­rinë, apo ta interpretosh historinë përmes një perspektive pseudo-dialektike, nuk ka ndihmuar në zbërthimin e sjelljes njerëzore. Tani që ethet utopike dhe revolucionet e pandërprera të sheku­llit të kaluar janë zhdukur si pluhur, mbizotëron ndjesia e një hidhërimi të pashmangshëm ndër ata që mbijetuan.

Mohimi i një mohimi nuk sjell domosdoshmërisht një pohim. Revolucioni nuk solli vetëm të reja, sepse bota e re utopike u ndërtua mbi shkatërrimin e asaj të vjetrës. E njëjta teori e revo­lucionit shoqëror u aplikua edhe në letërsi, duke e kthyer një fushë krijuese në një fushëbetejë ku përmbyseshin paraardhësit dhe ku traditat kulturore shkeleshin me këmbë. Gjithçka duhej të niste nga zeroja. Modernizimi ishte i mirë me çdo kusht, dhe historia e letërsisë e interpretuar si një rrjedhë e pandërprerë përmbysjesh.

Shkrimtari nuk mund ta marrë rolin e Krijuesit, ndaj nuk ka nevojë ta fryjë egon e tij duke menduar se është Zot. Kjo nuk do të sillte gjë tjetër përveçse çrregullime mendore, duke e çuar autorin drejt çmendurisë dhe botën përreth tij drejt një iluzioni ku gjithçka përtej vetes bëhet një purgator. Dhe në këtë gjendje, njeriu nuk mund të vijojë të jetojë. Të tjerët bëhen ferri: ndoshta kjo ndodh kur vetja humbet kontrollin. Dhe, si rrjedhojë, ai e sakrifikon veten për të ardhmen, duke kërkuar që edhe të tjerët ta bëjnë të njëjtën gjë.

Nuk ka nevojë të nxitojmë për ta përmbyllur historinë e shekullit të njëzetë. Nëse bota bie sërish në rrënojat e ndonjë strukture ideologjike, atëherë kjo histori do të ketë qenë e shkruar më kot – dhe ata që vijnë pas do ta rishkruajnë sipas mënyrës së tyre.

Shkrimtari nuk është profet. Ajo që ka rëndësi është të jetosh në të tashmen, të mos mashtrohesh më, të heqësh dorë nga ilu­zionet, të shikosh qartë këtë çast dhe, njëkohësisht, të vështrosh thellë në vetvete. Edhe vetja është një kaos i tërë, dhe ndërkohë që pyesim botën dhe të tjerët, është po aq e vlefshme ta kthejmë vështrimin nga vetja. Fatkeqësia dhe shtypja zakonisht vijnë nga të tjerët, por frika dhe pasiguria e njeriut shpesh e përkeqë­sojnë vuajtjen dhe, madje, mund të shkaktojnë fatkeqësi për të tjerët.

Kjo është natyra e pashpjegueshme e sjelljes njerëzore dhe njohja e vetes është edhe më e vështirë. Letërsia është thjesht përqendrimi i vëmendjes së njeriut te vetja, dhe ndërsa kjo ndodh, një fije vetëdijeje fillon të ndriçojë këtë vetvete.

Qëllimi i letërsisë nuk është të përmbysë. Vlera e saj qëndron në zbulimin dhe shpalosjen e atyre të vërtetave që janë pak të njohura, të njohura keq, ose të besuara gabimisht si të njohura. E vërteta, duket, është cilësia më themelore dhe më e patjetër­sueshme e letërsisë. Shekulli i ri tashmë ka mbërritur. Nuk do të ndalem për të shqyrtuar nëse është vërtet i ri apo jo, por duket se revolucioni në letërsi, letërsia revolucionare dhe vetë ideo­logjia mund të kenë marrë fund. Iluzioni i një utopie shoqërore që kishte mbuluar më shumë se një shekull është zhdukur, dhe kur letërsia heq qafe prangat e çdo -izmi, ajo do të rikthehet përsëri te dilemat e ekzistencës njerëzore. Por këto dilema kanë ndryshuar shumë pak dhe do të vazhdojnë të jenë tema e përhershme e letërsisë.

Kjo është një epokë pa profeci dhe pa premtime dhe besoj se kjo është një gjë e mirë. Roli i shkrimtarit si profet dhe gjykatës duhet të marrë fund gjithashtu, sepse shumë prej profecive të shekullit të kaluar u treguan mashtrime. Nuk ka më nevojë të shpikim supersticione të reja për të ardhmen. Është më mirë të presim dhe të shohim. Më e mira do të ishte që shkrimtari të kthehej në rolin e dëshmitarit dhe të përpiqej të tregonte të vërtetën. Kjo nuk do të thotë se letërsia është e njëjtë me një dokument. Në të vërtetë, në dëshmitë e dokumentuara ka pak fakte të vërteta dhe shpesh arsyet dhe motivet pas ngjarjeve mbeten të fshehura. Por kur letërsia merret me të vërtetën, e gjithë rruga nga mendja e brendshme e individit deri te ngjarja mund të zbulohet pa lënë asgjë jashtë. Kjo fuqi i përket vetë natyrës së letërsisë për sa kohë që shkrimtari synon të përshkruajë me ndershmëri rrethanat e jetës njerëzore dhe nuk shpik thjesht marrëzira.

Janë pikërisht aftësitë e shkrimtarit për të kapur të vërtetën që përcaktojnë cilësinë e një vepre. Lojërat me fjalë dhe teknikat e të shkruarit nuk mund ta zëvendësojnë këtë. Sigurisht që ka shumë përkufizime të së vërtetës dhe mënyra se si ajo trajtohet ndryshon nga njeriu në njeri, por është e qartë menjëherë nëse një autor po zbukuron dukuritë njerëzore apo po i paraqet ato në mënyrë të ndershme. Kritika letrare e një ideologjie të cak­tuar e ktheu të vërtetën dhe të pavërtetën në analizë semantike, por parimet dhe dogmat e tilla kanë pak lidhje me aktin krijues letrar.

Nëse një shkrimtar përballet me të vërtetën apo jo nuk është thjesht çështje metodologjie krijuese, por lidhet ngushtë me qëndrimin e tij ndaj të shkruarit. Të jesh i vërtetë kur merr penën nënkupton gjithashtu që je i sinqertë edhe pasi e lë penën mënjanë. Këtu, e vërteta nuk është thjesht një masë vlerësimi letrar, por ka edhe nuanca etike. Nuk është detyrë e shkrimtarit të predikojë moralin. Derisa përpiqet ta përshkruajë botën dhe njerëzit në të, ai gjithashtu e ekspozon vetveten pa mëshirë, madje edhe sekretet më të fshehta të mendjes. Për shkrimtarin, e vërteta në letërsi afrohet me etikën.

Në duart e një shkrimtari që i qaset seriozisht të shkruarit, edhe trillimi letrar ndërtohet mbi themelin e së vërtetës së jetës njerëzore dhe kjo ka qenë forca themelore e veprave që kanë mbijetuar nga antikiteti deri në ditët tona. Pikërisht për këtë arsye, tragjeditë greke dhe Shekspiri nuk do të dalin kurrë nga koha.

Letërsia nuk është një pasqyrim i thjeshtë i realitetit; ajo depërton nën sipërfaqe dhe hyn në mekanizmat e brendshëm të së vërtetës. Ajo heq iluzionet e rreme, shikon nga lart ngjarjet e zakonshme dhe me një vështrim të gjerë i zbulon ato në tërësinë e tyre.

Sigurisht që letërsia mbështetet edhe tek imagjinata, por ky udhëtim në mendje nuk është thjesht për t’u mbushur me të pavlera. Një imagjinatë e shkëputur nga ndjenjat e vërteta dhe trillimet që nuk burojnë nga përvoja jetësore, përfundojnë në një shkrim të zbehtë dhe të pashpirt. Një vepër që nuk bind vetë autorin, nuk do t’i prekë as lexuesit. Letërsia nuk varet vetëm nga përvojat personale, por gjithçka që dëgjohet apo shihet për­mes gjuhës, përfshirë veprat e mëparshme, mund të përthithet dhe të shndërrohet në ndjenjën e vet. Edhe kjo është magjia e gjuhës letrare.

Si një mallkim apo një bekim, gjuha ka fuqinë ta trazojë trupin dhe mendjen. Arti i gjuhës qëndron në aftësinë e autorit. Për t’i transmetuar ndjenjat e tij te të tjerët nuk është thjesht një sistem shenjash apo strukturë semantike që kërkon vetëm gramatikë. Nëse harrohet njeriu i gjallë pas gjuhës, analiza semantike kthehet lehtë në lojëra mendore.

Gjuha nuk është vetëm bartëse e koncepteve. Ajo aktivizon njëkohësisht ndjenjat dhe shqisat. Prandaj shenjat dhe sinjalet nuk mund ta zëvendësojnë gjuhën e njerëzve të gjallë. Vullneti, motivet, toni dhe emocionet që fshihen pas një deklarate nuk mund të përçohen plotësisht përmes semantikës apo retorikës. Kuptimet e gjuhës letrare duhet të shqiptohen, të thuhen me zë nga njerëz të gjallë që të shprehen plotësisht. Prandaj, letërsia, përveçse bart mendim, duhet ta prekë edhe dëgjimin. Nevoja e njeriut për gjuhë nuk është vetëm për ta përcjellë kuptimin, por edhe për të dëgjuar dhe për ta pohuar ekzistencën e tij.

Duke huazuar nga Dekarti, mund të thuhet për shkrimtarin: “Unë flas, prandaj ekzistoj”. Por unë – shkrimtari – mund të jetë vetë autori, mund të jetë rrëfimtari, ose të bëhet personazhi i një vepre. Subjekti rrëfyes mund të jetë, gjithashtu, ai apo ti, është një i tretë. Zgjedhja e përemrit rrëfyes është pika e nisjes për t’i ndërtuar perceptimet, dhe prej saj lindin modele të ndry­shme tregimi. Gjatë kërkimit për metodën e vet narrative, shkrim­tari u jep formë konkrete perceptimeve të tij.

Në prozën time unë përdor përemra në vend të persona­zheve të zakonshme dhe i ndërroj UNË, TI dhe AI për të rrëfyer apo përqendruar vëmendjen te protagonisti. Përdorimi i përemrave të ndryshëm për të njëjtin personazh krijon dis­tancë dhe u ofron aktorëve në skenë një hapësirë më të gjerë psikologjike. Kjo metodë është futur edhe në dramaturgjinë time.

Letërsia artistike – si proza apo drama – nuk ka vdekur, as nuk do të vdesë. Nuk ka fare bazë në deklaratat e lehta që shpa­llin “vdekjen” e zhanreve letrare apo artistike.

E lindur me fillimin e qytetërimit njerëzor, gjuha është plot çudira dhe kapaciteti i saj shprehës është i pafund. Është detyrë e shkrimtarit ta zbulojë dhe ta zhvillojë potencialin që fshihet brenda saj. Shkrimtari nuk është Krijuesi dhe nuk mund ta fshijë botën, edhe nëse ajo është shumë e vjetër. Ai, gjithashtu, nuk mund të ndërtojë ndonjë botë të re ideale, edhe nëse kjo që ekziston është absurde dhe e pakuptueshme. Por ai mund të thotë diçka ndryshe, të shtojë diçka mbi atë që kanë thënë të tjerët ose të fillojë aty ku të tjerët kanë ndaluar.

Ta përmbysësh letërsinë ishte retorikë e Revolucionit Kulturor. Letërsia nuk vdiq dhe shkrimtarët nuk u zhdukën. Çdo shkrim­tar ka vendin e tij në raftin e librave dhe ka jetë për sa kohë që ka lexues. Nuk ka ngushëllim më të madh për një shkrimtar sesa të lërë pas një vepër në arkivin e madh të letërsisë njerëzore një libër që do të lexohet edhe në kohët që do të vijnë.

Letërsia ekziston dhe fiton kuptim vetëm në atë çast kur shkrimtari e shkruan dhe lexuesi e lexon. Të shkruash për të ardhmen është një vetëmashtrim, përveç nëse është një lojë e paramenduar. Letërsia është për të gjallët dhe për më tepër e pohon të tashmen e tyre. Është kjo e tashme e përjetshme dhe kjo dëshmi e jetës individuale që përbën arsyen themelore pse letërsia është letërsi, nëse një njeri këmbëngul të gjejë ndonjë arsye për këtë gjë madhore që ekziston më vete.

Kur të shkruarit nuk është mënyrë jetese, ose kur njeriu zhytet aq thellë në shkrim sa harron pse dhe për kë po shkruan, atëherë kjo bëhet një nevojë dhe ai do të shkruajë me domosdo­shmëri, dhe kështu lind letërsia. Kjo anë jopërfituese e letërsisë është thelbësore për vetë ekzistencën e saj. Që shkrimi letrar të bëhet profesion është një pasojë e hidhur e ndarjes së punës në shoqërinë moderne, një frut i hidhur për shkrimtarin.

Kjo është veçanërisht e vërtetë në kohën tonë, ku ekonomia e tregut është përhapur gjithandej dhe librat janë shndërruar në mallra. Kudo ka tregje të mëdha pa përzgjedhje dhe jo vetëm shkrimtarët individualë, por edhe lëvizjet letrare të së kaluarës janë zhdukur. Nëse shkrimtari nuk i përshtatet presionit të tre­gut dhe refuzon të prodhojë “produkte kulturore” për t’i këna­qur shijet e modës dhe prirjeve, ai duhet ta sigurojë jetesën me mjete të tjera. Letërsia nuk është një libër bestseller apo një titull në listë, dhe autorët që promovohen në televizion merren me reklamë, jo me letërsi.

Liria e të shkruarit nuk jepet dhe nuk blihet. Ajo buron nga një nevojë e brendshme e vet shkrimtarit. Në vend të thënies se “Buda është në zemër”, do të ishte më e saktë të thuhej se “liria është në zemër”, dhe varet vetëm nëse një njeri vendos ta për­dorë apo jo. Nëse dikush e shkëmben lirinë për diçka tjetër, atëherë zogu i lirisë fluturon, sepse kjo është kostoja e saj.

Shkrimtari shkruan atë që dëshiron, pa u shqetësuar për shpërblimin, jo vetëm për ta pohuar veten, por edhe për ta sfi­duar shoqërinë. Kjo sfidë nuk është një pozim, dhe shkrimtari nuk ka nevojë ta fryjë egon duke u bërë hero apo luftëtar. Heronjtë dhe luftëtarët kërkojnë të arrijnë vepra të mëdha. Këto janë jashtë kufijve të letërsisë. Nëse shkrimtari dëshiron ta sfi­dojë shoqërinë, ai duhet ta bëjë këtë përmes gjuhës, përmes per­sonazheve dhe ngjarjeve në veprat e tij. Në të kundërtën, ai vetëm do ta dëmtojë letërsinë. Letërsia nuk është një klithmë zemërimi dhe nuk mund ta shndërrojë indinjatën e një individi në akuza. Vetëm kur ndjenjat e shkrimtarit shpërndahen në një vepër, ato arrijnë të rezistojnë ndaj kohës dhe të jetojnë gjatë.

Prandaj, nuk është shkrimtari që sfidon shoqërinë, por vep­rat e tij. Një vepër që qëndron me kalimin e kohës është një përgjigje e fuqishme për kohën dhe shoqërinë e autorit. Zëri i shkrimtarit dhe veprat e tij mund të jenë zhdukur, por për sa kohë ka lexues, zëri i tij në letër vazhdon të buçasë.

Në të vërtetë, një sfidë e tillë nuk mund ta ndryshojë shoqërinë. Është thjesht një individ që përpiqet t’i tejkalojë kufijtë e eko­logjisë shoqërore dhe që mban një qëndrim të padukshëm. Por ky nuk është aspak një qëndrim i zakonshëm, sepse është qën­drim që mburret me të qenët njeri.

Do të ishte për të ardhur keq nëse historia e njerëzimit do të drejtohej vetëm nga ligje të pakuptueshme dhe të lëvizte ver­bërisht me rrymën, aq sa zërat e ndryshëm të individëve të mos dëgjoheshin më. Në këtë kuptim, letërsia mbush boshllëqet e historisë. Kur ligjet e mëdha të historisë nuk përdoren për ta shpjeguar njeriun, atëherë vetë individët mund të lënë pas zërin e tyre. Historia nuk është gjithçka që njerëzimi ka, ekziston edhe trashëgimia e letërsisë. Në letërsi, njerëzit janë shpikje, por ata ruajnë një besim thelbësor në vlerën e vetes së tyre.

Të nderuar anëtarë të Akademisë, ju falënderoj për dhënien e Çmimit Nobel për Letërsinë, për një letërsi që ruan pavarë­sinë e saj, që nuk i shmanget vuajtjes njerëzore, as shtypjes poli­tike, dhe që nuk i shërben politikës. Ju falënderoj që ua dhatë këtë çmim veprave që janë larg shkrimeve të tregut, veprave që kanë marrë pak vëmendje, por që në të vërtetë ia vlen të lexo­hen. Po ashtu, ju falënderoj për mundësinë që më dhatë për t’u ngjitur në këtë tribunë dhe për të folur përballë syve të botës. Zëri i një individi të brishtë, aq i dobët sa zakonisht nuk do të dëgjohej në mediet publike, sot ka pasur mundësinë t’i drejtohet botës. Unë besoj se pikërisht ky është kuptimi i Çmimit Nobel dhe i falënderoj të gjithë për këtë mundësi për të folur.

Përktheu nga anglishtja: Kadri Mehmeti.

Marrë nga numri 24 i revistës “Akademia”.

© “Armagedoni”