Vetëm tre ose katër vjet më parë, Asambleja e Lidhjes së Kombeve diskutoi një raport të Komisionit të Mandateve për administrimin e Palestinës. U ngrit një delegat që pretendonte se ka njohuri të posaçme, meqë kishte qenë dikur Guvernator i Palestinës. Ky ishte vetë delegati i Shqipërisë, Mehdi Frashëri, i cili, përpara Luftës së Madhe kishte qeverisur për një kohë Palestinën nën Sulltanin turk. Despotizmi hamidian është po aq afër nesh. Ky lloj njeriu ishte materiali të cilin Zogu kishte në dorë kur kërkonte administratorë, ministra, përfaqësues diplomatikë, zyrtarë, prefektë. Po të vendosësh kabinetin aktual britanik si komisarë në shtetin sovjetik, kjo do të kishte më shumë gjasa sesa të prisje nga këto mbetje të Perandorisë Osmane të vendosnin standarde moderne administrative në Shqipëri – ose të qëndronin besnikë ndaj tyre edhe po të vendoseshin.
Parimi i parë i Shërbimit të Shtetit në kohët turke ishte: “Mos ia mbyll gojën kaut që shkel grurin”. Për më tepër, karriera e përbashkët e burokracisë dhe politikës shihej – dhe ende shihet në shumë pjesë të botës, përfshirë pjesë të Perandorisë Britanike – si rruga e vërtetë përmes së cilës një fshatar i varfër mund të ngjitet drejt ndikimit dhe pasurisë. Ishte fshatari shqiptar ai që u bë mysliman dhe vuri talentin e tij në shërbim të Sulltanit; ishte ai që kishte më shumë gjasa të përfundonte si Pashë, Nënmbret apo Vezir i Madh. Si në aspektin kohor, ashtu edhe në atë fetar, Shqipëria është vendi më pak i shkëputur nga Perandoria Osmane dhe traditat e saj, nga të gjitha vendet e Ballkanit.
I riu që dëshiron të përparojë, hyn në shërbimin publik. Edhe vetë udhëheqësi fisnor Zog ndërtoi karrierën e tij duke shërbyer në Regjencë si komandant i Përgjithshëm dhe ministër i Brendshëm, dhe kështu erdhi në pushtet. Fshatari gjen punë në një ministri apo në zyrën e një prefekti, dhe përparon prej andej. Rroga e tij do të jetë jashtëzakonisht e vogël; do të ketë një zbritje të madhe për “Ekonominë Kombëtare” – me fjalë të tjera, për t’ia mundësuar Mbretit të vazhdojë pa pasur nevojë për një tjetër hua italiane. Disa vite më parë, rroga shpesh nuk mbërrinte fare; në çdo rast, nuk do të ishte e madhe. Ky është shkaku tjetër kryesor i problemit. Një vend aq i varfër sa Shqipëria – ose aq dorështrënguar sa Turqia hamidiane – nuk mund të ofrojë paga të mira për nëpunësit civilë; ata duhet ta shpërblejnë veten “anash” gjatë rrugës. Fillimi i pasurisë është të marrësh një bakshish nga një kërkues, për t’ia mundësuar një takim me zyrtarin që ka ardhur të shohë. Përpara se të arrish te prefekti, gjykatësi apo ministri që ka pushtetin të zgjidhë çështjen tënde, duhet t’i japësh një dhuratë nëpunësit që të lejon të hysh. Nëse nuk e bën, ai thotë se ministri është i zënë; dhe ministri nuk merr vesh kurrë që ti ke qenë aty.
Pozitat e larta ofrojnë mundësi edhe më të mëdha. Imagjinoni veten si ministër, gati për të dhënë një kontratë për vendosjen e një numri të madh blloqesh betoni në det, në Durrës, në formën e një moli. Italia sapo ka dhënë paratë – prej të cilave ju, natyrisht, do të tërhiqni me bujari për “shpenzime”. Dhëndri juaj ka pak beton, ose e di se ku mund të gjendet, dhe fatura nuk do të shqyrtohet me shumë kujdes. E pandershme? Po, por si do të jetojë njeriu? Paga e një ministri të kabinetit është tridhjetë paundë në muaj; çfarë lloj karriere ofron kjo? Muajin tjetër, Mbreti mund t’ju shkarkojë dhe nuk ka pension.
Për më tepër, tani je anëtar i suksesshëm i familjes; të afërmit tuaj kërkojnë me ngulm vende formale pune, subvencione, pensione, kontrata, apo kush e di çfarë tjetër. Ju duhet një kostum i ri evropian për të pritur gazetarët e huaj; një frak për të marrë pjesë në banketin e Mbretit; një furnizim i pafund me cigare për të tymosur. Jeta është e lirë? Po, por jo aq e lirë nëse jeton si evropian. Së fundi, duhet të jetosh diku. Në vendin tënd, në mal, je rritur në një kasolle; ajo nuk bën për Tiranën. Ajo që të duhet është të blini një truall në Bulevardin Zog dhe të ndërtoni një vilë të këndshme moderne me një kopsht dhe një mur përreth. Kjo kushton; shumë para. Kapitali juaj përfaqësohet nga disa paundë që keni arritur të kurseni (nëse keni mundur) kur ishit nënprefekt në ndonjë qytet provincial. Atëherë, si do të paguhen të gjitha këto gjëra? Epo, është kjo kontratë për molin krejtësisht të panevojshëm në Durrës, për të cilin italianët janë aq të interesuar. Çfarë mendoni për një përqindje anësore?
Në mendjen e ministrit ekzistojnë dy shqetësime kryesore. I pari është përqindja e tij; i dyti është se si të krijojë aleancat e nevojshme, fasadën për Mbretin, dhe të tjera të ngjashme për të kapur mundësinë e qëndrimit të mëtejshëm në pushtet pas mandatit të parë. Edhe kjo kushton, ndaj le të marrim edhe pak më shumë nga përqindja!
Me rrezikun e lodhjes, duhet theksuar se kjo fasadë ëmbëltuese dhe përqindje anësore nuk janë mëkate të reja të shpikura posaçërisht nga shqiptarët; janë trashëgimi e shekujve. Në kohët turke, secili që nuk pajtohej të ruante bagëtinë në fshatin e tij, apo të mbillte për një mbijetesë minimale, gjithmonë jetonte nga përqindja, qoftë ai pashë, mbledhës taksash, nëpunës, shërbëtor, apo vetëm ndonjë gjyqtar lokal që merrej me ndonjë bej me prona. Kur Shqipëria u bë e pavarur, të gjithë mbanin mend që, kur ishin të rinj, të gjithë merrnin një përqindje ose ryshfet si diçka krejt e zakonshme; ndërgjegjja shoqërore që i dënon këto gjëra praktikisht nuk ekzistonte – të paktën jo te shtresa që e gjeti veten të jetë e para në shërbimin civil shqiptar.
As Zogu nuk mund të krijonte ndërgjegje duke hequr tundimin, përveçse me koston e mbushjes së Thesarit të zbrazët me një hua italiane – sipas kushteve të Italisë. Shpesh ai e mbushte ashtu Thesarin; por nuk zgjaste shumë. Për të njëjtën arsye, të gjitha skemat e tij të tjera të shkëlqyera – për reformën agrare, bankat bujqësore, arsimin bujqësor dhe të tjera, e kush e di sa përmirësime – u vonuan vazhdimisht dhe u shtrinë në dekada, përderisa në një vend më pak të varfër do të kishin mjaftuar vetëm një apo dy vjet.
Me kushtet që kishte shërbimi publik, të gjithë ishin të gatshëm të drejtonin gishtin ndaj dikujt tjetër për marrje ryshfeti – sidomos nëse vetë nuk ishin pjesë e administratës dhe, për pasojë, nuk kishin mundësi të pasuroheshin në atë mënyrë duke përjetuar vetëm zhvatje si taksapagues dhe si ryshfetdhënës. Njerëzit spekulonin për ndershmërinë ose jo të këtij apo atij zyrtari. Prova ishte e thjeshtë: Filani erdhi në detyrë si njeri i varfër; e njohim të gjithë babanë dhe nënën e tij dhe fermën e tyre të mjerë. Ai ka qenë në detyrë për disa vite dhe tashmë ka dhënë dorëheqje. A është i pasur, apo ende i varfër? A kthehet i qetë në fermën familjare, si Et’hem Toto? Apo ka ndërtuar një shtëpi të bukur dhe vazhdon të bëjë jetë luksoze në Tiranë?
Një politikan britanik mund të justifikojë pasurinë e fituar duke thënë se një zonjë e moshuar, që e adhuronte atë, ia kishte lënë një pasuri, apo se kishte fituar bastet dhe i kishte shtuar fitimet në bursë; ose mund të ishte emëruar drejtor kompanie (midis mandateve), me shpërblime të majme; ose mund të kishte shkruar një ose dy libra apo ndonjë artikull sensacional dhe të paguar mirë në gazetë. Me pak fjalë, një njeri i varfër në politikë mund të bëhet disi i pasur pa qenë domosdo (ose aspak) i pandershëm. Nuk është kështu në Shqipëri. Nëse një ish-zyrtar i varfër ka ndërtuar një shtëpi të bukur, çmimi i saj ka ardhur, në një mënyrë apo tjetër, nga fondet publike ose nga ryshfetet; shpërblimet zyrtare nuk do të mjaftonin për të dhe nuk ka bursë as gazetari të paguar mirë që të justifikojnë me ndershmëri këto para.
Ndërsa disa ministra thuhej se përfitonin mirë nga Ministria e Financave ose ajo e Punëve Publike, të tjerë, si Mehdi Frashëri dhe Et’hem Toto, gëzonin reputacion për ndershmëri të plotë. Duhet thënë menjëherë se, veçanërisht vitet e fundit, kishte një numër gjithnjë në rritje burrash me ndershmëri të vërtetë në shërbimin publik; Xhandarmëria, shkollat, studimet në universitetet perëndimore dhe vetë cilësitë themelore të karakterit shqiptar po nxirrnin një brez me një vizion më të ndritur.
Në këtë vend takon shqiptarë, të mërguar me Sovranin e tyre, mbi parimet dhe integritetin personal të të cilëve – si edhe mbi pikëpamjet e tyre të ndriçuara intelektuale – mund të mbështetesh me besim. Por, jo të gjithë shqiptarët i shikonin me të njëjtin sy shërbyesit e ndershëm publikë; disa vite më parë, një njeri i tillë vdiq, po aq i varfër sa kishte qenë, dhe një i pranishëm në varrimin e tij tha, me keqardhje për një sjellje kaq të pazakontë: “Iku edhe një budalla tjetër”!
Do të ishte padrejtësi e madhe të linim përshtypjen se e gjithë klasa politike shqiptare ishte e zhytur në korrupsion dhe përvetësim. Nëse tabloja është ekzagjeruar disi në këtë kapitull, kjo shërben për të treguar se me çfarë sfidash përballej Mbreti Zog. I ndihmuar nga faktorët e lartpërmendur, dhe nga kalimi i kohës, ai arriti të sjellë përmirësime të dukshme. Se detyra e tij nuk u përmbush plotësisht, kjo është për shkak të italianëve të cilët e penguan në çdo hap dhe, në fund, ia prenë rrugën. /Telegrafi/
_________
[1] Pjesë nga: Vandeleur Robinson. Albania’s Road to Freedom (London: Allen & Unwin, 1941). fq. 115-119.
