Shkruan: Përparim Gruda

Votimi i suksesshëm i mocionit të mosbesimit ndaj qeverisë nga ana e Kuvendit të Kosovës e ka kthyer procesin kushtetues të formimit të ekzekutivit nga fillimi. Kjo sepse neni 95. 5 i Kushtetutës së Kosovës e përcakton qartë: “Nëse Kryeministri jep dorëheqje ose për arsye të tjera, posti i tij/saj mbetet i lirë, Qeveria bie, dhe Presidenti i Republikës së Kosovës, në konsultim me partitë politike ose koalicionin që ka fituar shumicën në Kuvend, mandaton kandidatin e ri, për të formuar Qeverinë (theksi i shtuar). 

Në kuadër të “arsyeve tjera”, siç është përdorur formulimi në këtë nen, hyn edhe votimi i mocionit të mosbesimit ndaj qeverisë, shkarkimi i saj nga ana e Kuvendit. Neni 100 i Kushtetutës e rregullon këtë çështje në mënyrë të detajuar.  Pra, është e qartë se tani e tutje procesi i formimit të qeverisë së re të Kosovës duhet të rrjedhë strikt sipas dispozitave të nenit 95 të Kushtetutës.

Për të dhënë përgjigjen e plotë mbi rrugën që duhet ta ndjekë presidenti për t’i propozuar Kuvendit kandidatin për kryeministër dhe me këtë për të formuar Kuvendi, qeverinë e re, përveç nenit 95 të Kushtetutës është e nevojshme të zbatohet drejt edhe neni 82 (Shpërndarja e Kuvendit) dhe Aktgjykimi i Gjykatës Kushtetuese nr. KO/103/14, i vitit 2014. Shënojmë këtu për lexuesin laik se vendimet e Gjykatës Kushtetuese janë të barasvlefshme me çdo normë tjetër të Kushtetutës, pra ato mund të llogaritën si pjesë të Kushtetutës.

Duhet mbajtur parasysh faktin se nenet si më sipër dhe aktgjykimi i Gjykatës Kushtetuese, gjithmonë interpretohen si të lidhura dhe jo të izoluara, si dhe duke pasur parasysh rregullimin e tërësishëm Kushtetues të Kosovës dhe llojin e demokracisë që ka Kosova, demokracinë kushtetuese parlamentare. Demokracia kushtetuese parlamentare është ai lloj i demokracisë ku Parlamenti paraqet hallkën ose zingjirin kushtetues të legjitimimit dhe delegjitimimit të ekzekutivit (qeverisë).

Në vijim për sa më sipër, neni 82 i Kushtetutës flet për situatat kur Kuvendi shpërndahet. Gjithsej janë katër situata kur Kuvendi shpërndahet. Për nevoja të kësaj analize, këtu po paraqesim tekstin e plotë të nenit 82 që rregullon këto katër situata:

1. Kuvendi shpërndahet në këto raste:

(1). nëse brenda afatit prej gjashtëdhjetë (60) ditësh nga dita e caktimit të mandatarit nga Presidenti i Republikës së Kosovës, nuk mund të formohet Qeveria;

(2). nëse për shpërndarjen e Kuvendit votojnë dy të tretat (2/3) e të gjithë deputetëve, shpërndarja bëhet me dekret të Presidentit të Republikës së Kosovës;

(3). nëse brenda afatit prej gjashtëdhjetë (60) ditësh nga dita e fillimit të procedurës së zgjedhjes, nuk zgjedhet Presidenti i Republikës së Kosovës.

• Kuvendi mund të shpërndahet nga Presidenti i Republikës së Kosovës, pas votimit të suksesshëm të mosbesimit të Qeverisë (theksi i shtuar).

Nëse i gjykojmë për nga natyra juridike e tyre, këto katër raste mund të ndahen në dy grupe: tri të parat shkaktohen nga veprimi ose mosveprimi i Kuvendit, pra Kuvendi e shpërndan veten si rezultat i një veprimi ose mosveprimit të tij, dhe kur ndodh kjo, shpërndarja është e obligueshme. Situata e katërt, ndërkaq, ka një natyrë krejt tjetër. Ajo nuk shkaktohet vetëm nga një veprim i Kuvendit, por është presidenti i Republikës ai që ka diskrecionin e plotë për ta shpërndarë ose jo Kuvendin. Pra, shpërndarja në këtë rast është alternativë. Lloji i alternativës që do zgjedhet (shpërndarja ose jo e Kuvendit) është në diskrecionin e plotë të presidentit.

Një argument më shumë për diskrecionin e plotë të presidentit për të shpërndarë ose jo Kuvendin në këtë situatë, është edhe aspekti teknik i ndërtimit të nenit 82, ka dy paragrafë. Paragrafi i parë ka tre nënparagrafe, ndërkaq i dyti nuk e ka asnjë të tillë. Kjo do të thotë se tri situata kur shpërndahet Kuvendi të përcaktuara në paragrafin e parë janë të ndryshme, nga një situatë e vetme e përcaktuar në paragrafin e dytë. Pra paragrafi i dytë paraqet një situatë të ndryshme, të veçuar të shpërndarjes së Kuvendit. Po të mos ishte kështu, pra po të mos ishte situatë e ndryshme dhe e veçuar, ky paragraf nuk do të ishte autonom brenda këtij neni, por do të ishte bërë pjesë e paragrafit të parë, pra do të ishte nënparagrafi nr. 4 i paragrafit nr. 1, të nenit 82 të Kushtetutës.

Tani lë të flasim pak për përmbajtjen e paragrafit 2 të nenit 82, për konstruktin e tij gjuhësor më shumë. Në gjithë debatin e këtyre ditëve, mes juristëve dhe jo vetëm, është vënë theksi tek folja “mund” që ndodhet në këtë paragraf, tek roli dhe natyra jurdike e saj. Kur thuhet: “Kuvendi mund të shpërndahet nga presidenti i Republikës së Kosovës, pas votimit të suksesshëm të mosbesimit të qeverisë (theksi i shtuar)”, çfarë karakteri ka folja “mund” në këtë rast? A do të thotë kjo se presidenti autorizohet për të shpërndarë Kuvendin, por nuk mund ta bëjë të kundërtën, të mos e shpërndajë dhe të ndjek rrugën për formimin e Qeverisë së re?

Dikush këtë e paraqiti në formën e klasifikimit në llojin e foljes, siç u tha, “lejuese” dhe foljes “alternative”, duke i dhënë foljes “mund” mbiemrin e klasifikimit të parë, pra si folje “lejuese”.

Sipas këtij interpretimi gjuhësor, presidentit i lejohet të shpërndajë Kuvendin, por jo të mos e shpërndajë atë. Për të pasur autorizimin edhe për të mos e shpërndarë Kuvendin, por për të ndjekur rrugën për formimin e Qeverisë, gjithnjë sipas këtyre interpretimeve, folja “mund” do të duhej të ishte “alternative”.

Për bindjen time të thellë profesionale e vërteta rreth foljes “mund” është krejt tjetër dhe fare e thjeshtë. Në terminologjinë gjuhësore, “mund” është folje gjysmëndihmëse me vlerë modale. Folja “mund” shënjon alternativë, së këndejmi patjetër lejon, por kurrsesi nuk obligon.

Për atë është folja tjetër gjysmëndihmëse “duhet”. Pra sipas kësaj, edhe nëse shikohet strikt gjuhësisht, presidenti mund ta shpërndajë Kuvendin pas mocionit, por mund edhe të mos e shpërndajë, duke i dhënë shanse krijimit të një qeverie të re.

Kjo është në diskrecionin e tij të plotë.

T’i kthehemi tani nenit 95 (Zgjedhja e Qeverisë) të Kushtetutës, për ta interpretuar  të lidhur me nenin 82 dhe aktgjykimin e Gjykatës Kushtetuese në rastin e VLAN-it, siç premtuam në parashtrimin hyrës të këtij shkrimi. Neni 95 i Kushtetutës, ndër të tjera, përcakton:

“Pas zgjedhjeve, Presidenti i Republikës së Kosovës i propozon Kuvendit kandidatin për Kryeministër, në konsultim me partinë politike ose koalicionin që ka fituar shumicën e nevojshme në Kuvend për të formuar Qeverinë (theksi i shtuar”.

Termi “shumicë” i përdorur në këtë nen përfshin dhe ka kuptimin e dy llojeve të shumicave: absolute, më shumë së gjysma e të gjitha vendeve në Kuvend, ose relative. Kjo e dyta, pra shumica relative, fitohet gjithmonë nga një parti politike ose koalicion parazgjedhor për shkak të sistemi tonë zgjedhor.

Shumica absolute është pothuajse e pamundur të arrihet-të fitohet në zgjedhje nga një parti ose koalicion, sërish për shkak të sistemit zgjedhor, të cilin argument nuk është rasti dhe nuk mund ta elaborojmë më shumë në këtë shkrim.

Kriteri “që ka fituar shumicën e nevojshme në Kuvend për të formuar qeverinë” i nenit 95.1 të Kushtetutës, nënkupton partinë politike ose koalicionin që ka fituar shumicën e vendeve në Kuvend, pra numrin më të madh të vendeve dhe jo domosdoshmërisht numrin e nevojshëm për të formuar qeverinë. Ky numër i nevojshëm për të formuar qeverinë mund të formohet si rezultat i koalicioneve parazgjedhor apo paszgjedhore.

Në këtë rrjedhë, propozimi për kandidatin për kryeministër te presidenti vjen nga partia ose koalicioni që është fitues i zgjedhjeve. Si rezultat i kësaj, siç e ka thënë edhe Gjykata Kushtetuese në vitin 2014 me aktgjykimin nr. KO/103/14, (Këtu e tutje ‘Rasti VLAN’), nuk është në diskrecionin e presidentit të Republikës që me vetiniciative të propozojë kandidatin e tillë.

Me rastin e ushtrimit të kësaj kompetence, pra nominimit të kandidatit për kryeministër nga partia ose koalicioni që ka fituar zgjedhjet, presidenti nuk bazohet në faktin ose supozimin se kandidati i propozuar do të marrë votat e nevojshme në Kuvend për të formuar Qeverinë, sepse këtë nuk mund ta dijë. Kjo merret vesh vetëm me rastin e votimit në Kuvend, por bazohet në rezultatin e certifikuar të zgjedhjeve.

Kandidati për kryeministër, jo më vonë se pesëmbëdhjetë (15) ditë pas propozimit nga Presidenti, paraqet përbërjen e qeverisë dhe kërkon miratimin nga ana e Kuvendit.

Nëse përbërja e propozuar e qeverisë nuk merr shumicën e votave të nevojshme, Kushtetuta përcakton se: “Presidenti i Republikës së Kosovës, brenda dhjetë (10) ditësh emëron kandidatin tjetër sipas së njëjtës procedurë”.

Ky nen ka dy elemente më rëndësi: 1. Presidenti emëron kandidatin tjetër; dhe 2. sipas së njëjtës procedurë. Duke interpretuar këtë nen Gjykata Kushtetuese në rastin e VLAN-it, konstatoi se ky nen qëndron i heshtur në pyetjen se cila parti ose cili koalicion e propozon kandidatin e ri për kryeministër.

Partia ose koalicioni që ka fituar zgjedhjet apo edhe partitë e tjera që mund të kenë votat e nevojshme në Kuvend për të formuar Qeverinë. Sipas këndvështrimit të Gjykatës, është në diskrecionin e presidentit të Republikës që pas konsultimeve me partitë dhe me koalicionet, të vendos se cilës parti ose cilit koalicion do t’i jepet mandati për të propozuar kandidatin tjetër për kryeministër.

Pra, në rastin e dytë nuk përjashtohet asnjë parti parlamentare, përfshirë dhe fituesin e zgjedhjeve. Por, gjykata vuri në dukje se presidenti i Republikës me rastin e nominimit të kandidatit për kryeministër herën e dytë, duhet të vlerësojë se cila është gjasa më e madhe që një parti politike ose koalicion të propozojë kandidatin për kryeministër, i cili do të marrë votat e nevojshme në Kuvend për formimin e qeverisë së re (paragrafi 92 i aktgjykimit nr. KO/103/14).

Presidenti si shef i shtetit në një demokraci parlamentare, siç është Kosova, nuk bën pjesë në aparatin qeverisës, por ka rolin e ruajtësit të institucioneve përmes ushtrimit të atyre që quhen autorizime ose kompetenca neutrale dhe të ndërmjetme.

Ai përfaqëson shtetin dhe unitetin juridiko-kushtetues të popullit, prandaj është përgjegjësi e presidentit ta ruajë stabilitetin e vendit dhe t’i gjejë ato që Gjykata Kushtetuese i ka quajtur “kritere mbizotëruese” për formimin e qeverisë së re, në mënyrë që të shmangen zgjedhjet (paragrafi 94 i aktgjykimit nr. KO/103/14).

Kriter mbizotërues në situatën që jemi do ishte gjendja e krijuar nga virusi COVID-19. Kjo gjendje është shpallur pandemi botërore nga Organizata Botërore e Shëndetësisë dhe për presidentin kjo është arsye e mjaftueshme që mos të shpallë zgjedhje në këtë kohë, por të provojë formimin e qeverisë së re, herën e parë duke nominuar kandidatin për kryeministër nga partia fituese e zgjedhjeve, që në këtë rast është Lëvizja Vetëvendosje, dhe herën e dytë nga cilado parti parlamentare që besohet se mund të sigurojë votat e nevojshme për të formuar qeverinë, duke mos përjashtuar domosdoshmërisht prapë LV-në.

Në vijim për sa më sipër janë, dy pyetje për dy situata që janë paralajmëruar nga politikanë, analistë dhe ekspertë të së drejtës kushtetuese, që mund të paraqitën në realitetin politik dhe kushtetues që jemi. Pyetja e parë ka të bëjë me atë se çfarë ndodh nëse partia fituese e zgjedhjeve, në këtë rast LV, e vonon pafundësisht dërgimin e emrit të kandidatit për kryeministër te presidenti? Dhe pyetja e dytë, çfarë ndodh nëse LV nuk dërgon fare përgjigje në kërkesën e presidentit për të dërguar emrin kandidatit për kryeministër ose dërgon përgjigje, duke thënë së nuk kanë kandidat dhe duan shpalljen e zgjedhjeve nga ana e presidentit?

Për sa i takon pyetjes së parë, Kushtetuta e Kosovës, njëjtë si kushtetutat e shumë vendeve tjera evropiane, nuk ka paraparë ndonjë afat për dërgimin e propozimit të presidenti të kandidatit për kryeministër nga partia fituese e zgjedhjeve ose partitë e tjera, as në raundin e parë dhe as në atë të dytë të formimit të qeverisë. Por kjo nuk do të thotë se dërgimi i këtij propozimi mund të vonohet pafundësisht. Kjo sepse parimet demokratike mbi korrektësinë politike si parashikueshmëria, përgjegjshmëria dhe transparenca, kërkojnë që normat kushtetuese të mos abuzohen.

Nëse ndodh një abuzim i tillë, presidenti do të duhej të ndjehej i autorizuar që të gjejë zgjidhje për të kaluar këtë situatë, gjithnjë duke përdorur dhe respektuar frymën e Kushtetutës, meqë germa nuk ekziston ose nuk kryen punë në këtë rast.

Një zgjidhje që do mund të përdorte presidenti është afati pesëmbëdhjetë (15) ditësh që është i përcaktuar në Kushtetutë që kandidati inominuar nga presidenti ka për të para qitur përbërjen e qeverisë për miratim në Kuvend, të përdoret përshtatshmërisht edhe si afat për propozimin e kandidatit për kryeministër te presidenti nga partia fituese e zgjedhjeve ose partitë e tjera në raundin e dytë.

Për sa i takon pyetjes së dytë, ndërkaq, deklarimi me letër te presidenti ose deklarimi publik në mediat nacionale nga partia fituese është argument i mjaftueshëm për të treguar që ajo ka hequr dorë nga e drejta për të propozuar kandidatin për kryeministër. Në këtë situatë, presidenti duhet të procedojë me nominimin e një kandidati nga partitë e tjera parlamentare që besohet se do të mund ta formojnë qeverinë. Këtë situatë e kishte parashikuar se mund të ndodhte edhe Gjykata Kushtetuese në aktgjykimin për rastin VLAN. Në paragrafin 87 të tij shkruan: “(…) Gjykata vëren se nuk përjashtohet që partia ose koalicioni në fjalë do të refuzojë të marrë mandatin”.

*Autori  është ligjërues i së Drejtës Kushtetuese në Universitetin e Mitrovicës “Isa Boletini”