Brian Hall

Ata e quanin spastrim të vendbanimeve. E quanin shka­tërrim fshatrash.

Fshirje. Nxjerrje me rrënjë. Dhënie shembulli.

Ata nuk thanë: Qëlluam gra dhe fëmijë. Dogjëm pleq gjysmë të verbër në vigvamët e tyre. Ne ia hodhëm çengelin djaloshit që mundohej të hipte në pemë.

William Clark ishte nëntëmbëdhjetë vjeç kur për të parën herë e vrau një indian. Ta skalposh njeriun, e prenë përreth kurorës; ajo ishte pjesa më e rëndësishme, dëshmia, njeriu e ka vetëm një kurorë që ta humbë për vendin e tij. Kur ia ngrehje flokët tingëllonte sikur teshtitje. Indianët i rripnin skalpet me dhëmbë. Ata dukeshin sikur ujq gllabërues. Gjak kishte me shumicë, por lëndimi nuk ishte i rëndë. Njeriu mund të mbijetonte lehtë po qe se nuk e vrisje ndryshe.

Shawonët, dillawayt, mingoesët, maomisët. Ata lëshonin zëra si gjeldetët për të të ngashënjyer të hysh në pyll. Afro­heshin duke u zvarritur për të dëgjuar derisa bisedonit, për të ta mësuar emrin, kështu që në mëngjes të thërrisnin me emër nga shkurret. I linin mokasinat e tyre në rim, që ti të zbrisje nga kali për t’i ndjekur. Ta ofronin flamurin e bardhë, pastaj i nxirrnin tomahovkat me t’u dhënë sinjali.

Përshtypjet e Clarkut ishin se një indian e donte skalpin tënd po aq sa të donte të vdekur. Ai mund të ishte i paguar për këtë nga britanikët, të cilët zhvillonin tregti flokësh për ta mbrojtur atë të gëzofit. Po ashtu kishte edhe besëtytni lidhur me marrjen e fuqisë nga i vdekuri. Disa kolonë rruanin kokën që t’i ruanin skalpet e tyre, por indianët kurrë nuk vepronin kësi­soj. Edhe kur rruheshin mbrapa dhe përreth, ata gjithmonë e mbanin skalpin. Ky ishte një përçmim për armikun dhe, gjithashtu, një marrëveshje me të. Indianët kishin më shumë marrëveshje në luftë se ç’mund të pandehte njeriu i bardhë. Ata kishin më shumë marrëveshje me armiqtë e tyre në luftë sesa që kishin me farefisin e tyre në paqe.

Clarku ishte katërmbëdhjetë vjeç kur erdhi poshtë në Ohio në një barkë me fund të sheshtë, me shokun e tij York dhe me prindërit e motrat e tij. Vëllai i tij George i priste në shtëpinë e tyre të re në Louisville. Vëllezërit Jonathan dhe Edmund do të vijnë më vonë. Vëllai John ishte tashmë i vdekur nga kujdesi i ndjeshëm i britanikëve. Vëllai Richard sapo ishte zhdukur në vendin e indianëve. Në baticat e pranverës mund t’i shihje dy apo tri barka përgjatë secilës pjesë të gjerë të lumit, të gjitha shkonin në drejtimin e njëjtë. Kentucky ishte parajsë. Njerëzit thoshin: Dheu i Kentuckyit ishte aq i pasur saqë, nëse e mbillje dhe e mirëmbaje tokën, do t’i nxirrje njëzet shinikë misër nga një akër. E mbjellë, por e pa mirëmbajtur, do t’i nxirrje dhjetë shinikë. Por nëse nuk e ke mbjellë e as nuk e ke mirëmbajtur, atëherë do t’i nxirrje shtatë shinikë.

Clark ishte gjashtëmbëdhjetë vjeç kur për herë të parë doli që t’i luftojë indianët. Kjo pat ndodhur lart në Wabash River, me vëllanë e tij George që komandonte. Por ekspedita ishte dështim. Ishte fushata e fundit e Georgeit. Ai ishte tridhjetë e katër vjeç. Pas kësaj thanë se pinte shumë, por ato qenë gënje­shtra të burrecëve. Pija erdhi më vonë.

Kur Clarku e përmendte vëllanë e tij, ai do të thoshte: ai i kishte vrajat e tij, kujtimet e tij, deklaratat e tij. Për hir të dinji­tetit, ai e thoshte atë pa kurrfarë hidhërimi. Por mendimet e tij ishin të hidhura. Dhe në mendimet e tij ishte edhe një fjalë që ai kurrë s’e kishte thënë: vrajat e tij, kujtimet e tij, deklaratat e tij, shishja e tij. George lahej në atë gurrë përditë, dhe përditë mplakej nga një javë.

George kishte vrarë aq shumë indianë saqë nuk mund t’i numëronte, gjithmonë e thoshte këtë, por atij i kujtohej i pari, njashtu siç i kujtohej vëllait të tij të vogël. Williami shtiu në njeriun nga pema. Lehtësia e heqjes së skalpit, teshtitja e për­gjakshme: i kujtohej. Po ashtu, lëkurëkuqja ndoshta trembë­dhjetë vjeçe e cila kërceu në përrua, dhe e shtëna që e tronditi Clarkun e që ia theu kurrizin asaj. Ata i shkatërruan tri fsha­tra, i dogjën arat. I kapën njëzet e dy lëkurëkuqe dhe fëmijë. Të tjerët s’kishin çkahit t’i ktheheshin pos hirave dhe urisë. Ajo qe fushata e kolonel Hardinit, në gusht të vitit 1789. Më pas, Hardini u dërgua si komisionar i paqes te dillawaytë, ndërsa ata e kasapitën.

Ideja e përgjithshme ishte t’i kursenin gratë dhe fëmijët; t’i këmbejnë me të burgosurit e bardhë apo t’i mbanin si pengje në mënyrë që trimat e tyre të mos bënin ndonjë të ligë. Ndërkaq ata i vrisnin meshkujt. Kjo quhej Lufta Indiane. Por ishte e paparashikueshme. Ndonjëherë ata zinin miq. Kjo do të thoshte se njerëzit që nuk i kishin luftuar indianët nuk e dinin: që ata i njihnin shumicën e këtyre trimave. Indianët bënin miq përtej kufijve. Miqësia ishte religjion për ta. Nëse një indian lidhte miqësi me një të kapur, ai do ta lëshonte atë, edhe pse i liruari do të mund të tregonte se ku gjendeshin fshatrat dhe sa luftëtarë i kishin indianët.

Ndonjëherë kapnin vëllezër. Kjo ishte edhe një gjë tjetër të cilën njerëzit që nuk i kishin luftuar indianët nuk e dinin: që shumë lëkurëkuq ishin të bardhë. Ishte e çuditshme që fëmijët indianë të rritur nga të bardhët ktheheshin në fiset e tyre po qe se kishin rast, por fëmijët e bardhë të zënë nga indianët rrite­shin dhe mbeteshin indianë përjetë. Djemtë e arratisur shndë­rroheshin në indianë. Prijësi Shawonie, Xhaketa e Kaltër, ishte i bardhë. Ai kishte të veshur një këmishë të kaltër kur ishte kapur gjatë luftës me Anglinë. Ai qe shtatëmbëdhjetë vjeç por, megjithatë, ai u kthye në indian dhe u bë një ndër më të mirët. A do të thotë kjo se njeriu i bardhë ishte më i adaptueshëm sesa i kuqi? A do to thotë kjo se njeriu i bardhë mund ta mundte njeriun e kuq në lojën e tij? Clarku nuk e dinte.

Jeta ishte tërheqëse. Ëndrra e djaloshit mbi shkathtësinë e të rrojturit në pyll dhe mbi luftën dhe mbi femrat që i kryejnë të gjitha punët.

Nëse shawonietë ta ngjyrosnin fytyrën me të kuqe, kurse­heshe. Nëse ta ngjyrosnin me të zezë, vaj medet. Ata besonin se vdekja që merrte hak një vdekje tjetër e çlironte shpirtin për t’u prehur. Atyre iu pëlqente të të digjnin po qe se kishin nge.

Xhandarmëria e Kentuckit i skalponte të vdekurit e tyre, por në ushtri kjo qe shkurajuar. Clarku hoqi dorë nga kjo gjë qysh pas herës së parë. Por ai kurrë në mendjen e tij nuk mundi ta zbërthejë nëse skalpimi i një indiani do të thoshte më pak respekt për të apo më shumë.

Clark i kishte dëgjuar rrëfimet e vëllait të tij Georgeit kur ishte trembëdhjetë, katërmbëdhjetë vjeç. George kishte vrarë më shumë indianë sesa që mund t’i numëronte, mirëpo ai i kishte respektuar ata. Ndërkaq ai nuk i kishte respektuar bashkëkombësit e vet. Kuvendi i Virginias e nderoi atë me shpatën e nderit në të njëjtën kohë kur po ia kundërshtonte deklaratat. Ai e theu shpatën dhe hodhi dorezën në lumin Ohio. Ne mendojmë se ti mund të kesh besim të plotë në drejtësinë dhe zemërgjerësinë e Kuvendit të Virginias. Kështu i thanë kur u largua me vullnetarët e tij në vitin 1778. Fjalët ishin të z. Jefferson.

George tha: Kur trimi i zënë e dinte se ti do ta vrasësh, ai kurrë nuk lutej që t’i falej jeta. Ai ulej qetësisht. Këndonte këngën e tij të vdekjes. George do ta imitonte tingullin, me ritëm si të zemrës dhe akord si të një teli të lirët të violinës. E mbushte dhomën e Clarkëve të ndriçuar nga zjarri me diçka të çuditshme, dhe nëse George ishte i dehur mjaft kjo do ta bënte të qajë.

Njëherë njëri nga njerëzit e Georgeit e goditi me tomahok një të burgosur: arma u ngul në rradakën e burrit dhe përveç kësaj nuk i bëri dëm tjetër. Trimi u zgjat, e nxori me mundim tehun dhe ia dorëzoi sërish ekzekutuesit. Ja pra se si të mpo­shtin në vdekje, tha George.

Ata e torturojnë të kapurin, tha, ta shohin nëse ai do t’i mposhtë ata. Dhe nëse ai i mposhtë ata, ata mund edhe ta lirojnë.

Por, jo gjithmonë. Asgjë nuk ishte e parashikueshme. Një gjë e dëgjoje shpesh nga të kapurit që ishin arratisur: Indianët grindeshin mes vete se si t’i trajtonin ata. t’i ushqenin apo t’ua nxirrnin zorrët jashtë. I kapuri i lidhur për hu rrinte mbi shkarpa dhe dëgjonte një grindje që zgjaste gjithë ditën, që mund të përfundonte me një indian duke e lidhur një tjetër dhe duke e liruar të kapurin e duke e bërë shok. Njerëzit thoshin se ata janë të pabesë, por kjo nuk kishte të bëjë me pabesi. Kështu ndodhte sepse ata nuk kishin rregulla.

Clarkët ishin pronarë të mijëra akërve nga shpërblimet me tokë të Georgit për pjesëmarrjet e tij në luftë. Ata ishin familja më e mirë në Louisville, por ata duhej t’i riorganizonin aksio­net e tyre që t’i mbanin huadhënësit e Georgeit në largësi. Clarkët i kishin fituar të gjithat që i kishin, por pronarët mos­paraqitës i kishin hektarët më të mirë, dhe kjo qe turp. Zap­tuesit erdhën përmes maleve për ta zënë tokën sipas zakonit të moçëm të Virginias. Shihje çfarë të pëlqente dhe pastaj e bëje një shenjë në dru. Kështu përvetësohej me ndihmën e toma­hokut. Pastaj i rrethoje drunjtë, mbjellje misër në tokë dhe tani ishe titullar drithi. Pastaj e ndërtoje një gjysmë kasolle dhe ishe kasollëtar. Pas çdo kodre, përgjatë çdo përroi që pati guxim të rridhte curril në mars, Clarku pa të vdekur mbi trungje, filizimin e farërave. George tha: Në ditën që u hap zyra e patundshmërive në Harrodsburg, u regjistruan kërkesat për një milion e gjysmë akër. Kentucky ishte parajsë, dhe po mbushej edhe më tej. George u desh ta mbante zyrën e patundshmërive të mbyllur që t’ua largojë kolonëve mendjen nga kërkesat e tyre, kështu që mirë të dilnin e të vrisnin indianë. Spastrojini. Kallëzoni qejfin.

Në anën tjetër, indianët kasapitnin. Masakronin. Kur e shpartalluan kolonelin Crawford më ’82 e poqën ngadalë në hu. E skalpuan të gjallë dhe i vendosën grumbull prushi mbi kokë. Ndoshta ia jepnin rastin për t’i mposhtur në vdekje, por kjo ishte njësojë neveritëse.

Clark luftoi nën St. Clair nëntë vjet më vonë, kur gjenerali u shpartallua dhe i humbi gjashtëqind njerëz. Dy të tretat e oficerëve të tij. Vështirë se kishte mbetur dikush ta udhëhiqte fushatën e ardhshme. Disa nga burrat e vdekur kishin gojën të rrasur me dhé. Dëshironi tokë, thoshin indianët.

Kasollëtarët iknin nga luftërat e forta, por kur ata zinin indianë, atëherë shihje gjëra që s’do t’i harroje. Vrasja ishe vetëm një gjë.

Ishte e çuditshme se meshkujt do t’i prisnin fytat e trimave të plagosur, por do t’i shqyenin tejpërtej barqet e lëkurë­kuqeve. Clarku ia kishte parë mbajtësen e duhanit një njeriu të bardhë të punuar nga qesja e herdheve të një indiani të vdekur. Ai kishte parë frerë kapistrash nga lëkura indiane. Ai kishte parë një njeri duke e mbajtur një shkop dhe çfarë thoshte se ç’kishte në shkop ishin gjenitalet e një lëkurëkuqeje.

Kjo nuk ishte ide e përgjithshme.

Indianët gjithmonë shpartalloheshin dhe iknin nga mbushjet e bajonetave. Ata nuk luftonin në atë mënyrë, të grumbulluar. Mund të thuash se nuk ishte një nga marrëveshjet e tyre. Ata me siguri mendonin se kjo nuk ishte trimëri. Nuk e kishin idenë çfarë trimërie të duhej të qëndroje në atë linjë. Bajonetat ndihmuan fitoren e Fallen Timbers. Clarkut i kujtoheshin hithrat në atë fushatë. Të lartë deri në bel dhe me milje në gjatësi. Trupi i tij u përndez si një tallaz acidi. Atij i kujto­heshin manaferrat e ëmbla të një fushate tjetër, kur furnizimet u harxhuan.

Shawoniet e quanin korrikun Hëna Manaferrë. Ata e quanin majin Hëna Dredhëz. Vendi Ohio ishte një parajsë frutash. Djemtë dilnin me vrap të luanin Indian dhe jetonin me mana­ferra. I merrnin tri gra. A nuk do të jetoje edhe ti ashtu?

Atij i kujtohej fushata kur intendenti iu kishte dërguar shala për elefantë në vend të kuajve. I kujtohej kur i morën farkat pa asnjë kudhër. Atij i kujtohej shpartallimi i St. Clairit, kasollë­tarët arratiseshin të parët e mandej ushtarët, dhe gratë e kam­pit duke u çjerrë pas tyre. Ruaju befasisë, i kishte thënë Washingtoni St. Clairit. Ndoshta ai e ka ditur se kishte punë me njeriun që nuk i zihej besë, sepse ai i kishte thënë përsëri: ruaju, mbi të gjitha, befasisë.

Vëllai i tij, George, në karrierën e tij të gjatë, asnjëherë nuk ishte befasuar. Nga indianët, natyrisht. Whiskey ia kishte molepsur aftësitë mbrojtëse përditë e më shumë. Ulej pranë zjarrit dhe shfrynte kundër vendit të tij mosmirënjohës dhe bisedonte për shpërnguljen e tij në Spanish Louisiana dhe qante sikur vashë, këngën e tij të vdekjes. Aventurat e tij përfunduan. Williami udhëtonte me mijëra milje, i luftonte proceset gjyqësore, zgjidhte koncesione dhe sa herë që kthehej e gjente vëllanë e tij të madh më të paktë. Georgei thahej sikur mollë e thartë. Ata ishin familja më e mirë në Louiseville dhe e kishin këtë lemeri në shtëpi.

Ndonjëherë një armik i vjetër indian e vizitonte, dhe George dhe trimi do të përqafoheshin dhe do të deheshin dhe do të rrëmbeheshin. Dobësia që kishte për whiskey ishte një besë­lidhje me njeriun e kuq. Kurse William nganjëherë kujtonte se kishte lidhur besë me ligështinë. Ethet malarike dhe lëngatat për të ishin si mallkim gruaje, gjithnjë i ktheheshin. Përderisa fshatrat Shawonie, Dillaway, Maomi, iu rrëzuan lisë, etheve të tëmthave, rrufës. Këto nuk ktheheshin. A ishte njeriu i bardhë më i qëndrueshëm?

Një gjë Clarku e dinte. Njeriu i kuq i Mississippit lindor kishte mbaruar.

Ruaju, mbi të gjitha, befasisë. St. Clair u befasua në një agim të ftohtë nëntori. Clarku ishte njëzet e një vjeç, luan, dhe ishte vonuar të ikë nga fusha. Atij i kujtohej: kishte shikuar mbrapa dhe e kishte parë tokën e mbuluar me njerëz të vdekur, secili i shenjuar me nga një pupël të bardhë duke u ngritë në rrezet e para. Kokat e tyre të skalpuara avullonin.

(Fragment nga romani “I Should Be Extremely Happy in Your Company, A novel of Lewis and Clark”, Penguin Book, 2003)

Përktheu nga anglishtja: Fadil Bajraj