Shkruan: Nazmi Jusufi, ekspert i ekonomisë

Në pamje të parë, Kosova ngjan si një ekonomi në zhvillim të kënaqshëm e të qëndrueshëm: me qendra tregtare moderne, rrjet i dendur i pompave të karburanteve, supermarkete të mëdha me mallra të importuara, motele e hotele të shpërndara gjithandej, dhe salla dasmash që tejkalojnë kapacitetin e konsumit real të tregut.
Por pyetja thelbësore është: a është kjo rritje reale, e qëndrueshme dhe prodhuese, apo një iluzion ekonomik i ndërtuar mbi konsum të importuar dhe para joformale?
Kjo analizë përpiqet të ndriçojë ndikimet reale të kësaj strukture ekonomike mbi zhvillimin afatgjatë të vendit, në krahasim me modelet funksionale të ekonomive të zhvilluara.

Ekonomia konsumatore e Kosovës: tiparet kryesore

1.1. Qendra tregtare dhe supermarketet – rritje pa prodhim

Ndërtesat e mëdha tregtare të mbushura me mallra të importuara përfaqësojnë një ekonomi që konsumon më shumë sesa prodhon. Kjo nuk përbën zhvillim, por vetëm qarkullim të parasë – shpesh të gjeneruar nga remitancat dhe jo nga prodhimi vendor. Në ekonomi të zhvilluara, qendrat tregtare shërbejnë si zgjatje e një ekonomie prodhuese; në Kosovë, ato zëvendësojnë mungesën e saj.

1.2. Pompat e karburanteve – simptomë e informalitetit dhe konkurrencës jo të shëndetshme

Numri joproporcionalisht i madh i pikave të karburantit tregon për konkurencë të egër, shpesh të pandershme, mungesë standardizimi dhe dyshime për përdorim të sistemit për pastrim parash. Në ekonomi të zhvilluara, sektori i energjisë është i rregulluar, me standarde të larta teknike dhe mjedisore. Në Kosovë, ky sektor është fragmentar dhe shpesh joefikas ekonomikisht.

1.3. Motelë dhe salla dasmash – investime pa rikthim

Investimi në motele dhe salla dasmash, që shpesh mbesin të zbrazëta jashtë sezoneve festive, përfaqëson kapital të bllokuar në aktivitete me kthim të ulët ose të pakontrolluar. Në vend që të kanalizohet kapitali në sektorë produktivë (si agro-industria, teknologjia apo energjia e gjelbër), ai përfundon në infrastrukturë që shërben më shumë për status social sesa për zhvillim të qëndrueshëm.

Efektet reale në zhvillimin ekonomik

Deficit i vazhdueshëm tregtar: Mallrat që shiten në qendrat tregtare janë thuajse tërësisht të importuara, duke thelluar deficitin dhe duke konsumuar rezervat valutore.

Ekonomi jo-produktive: Sektori i ndërtimit të tillë nuk gjeneron vlera të reja për ekonominë ai është konsumues i investimeve private, pa kontribuar në eksport apo në industri me efekt multiplikues.
Mungesë e stabilitetit fiskal: Aktivitetet joformale dhe informaliteti i lartë në sektorët si karburantet apo motelet vështirësojnë mbledhjen e të ardhurave tatimore dhe rrisin varësinë nga ndihmat e jashtme.

Papunësi strukturore: Edhe pse ka shumë ndërtime, ato nuk krijojnë punësim afatgjatë, veçanërisht për të rinjtë apo profesionistët. Modeli është më shumë kapital-intensiv sesa punë-intensive.
Krahasimi me ekonomitë e zhvilluara

Në ekonomitë e zhvilluara:
Sektori terciar (shërbimet) ndërtohet mbi një bazë të fortë prodhuese dhe teknologjike.
Ka regulla të qarta konkurruese, transparencë fiskale dhe mbikëqyrje të institucioneve publike.
Politikat publike orientojnë investimet në sektorë që gjenerojnë inovacion dhe eksport.

Kosova, përkundrazi, ndjek një model ekonomik të vetë-ushqyer nga konsumi i brendshëm i stimuluar nga paratë e jashtme (diaspora, ndihmat, kredit) dhe nga investime të paorientuara zhvillimore.

Rekomandime strategjike

4.1. Politika tatimore dhe fiskale që nxisin prodhimin
Stimulim për ndërmarrjet prodhuese vendore.
Disfavorizim fiskal i sektorëve jo-produktivë përmes tatimeve selektive mbi investimet spekulative.

4.2. Rregullim dhe kontroll institucional
Licencim i rreptë për sektorët me prani të madhe si karburantet.
Verifikim i burimit të kapitalit në ndërtim dhe transparencë e investimeve.

4.3. Ristrukturim i edukimit dhe formimit profesional
Orientim i fuqisë punëtore drejt sektorëve me potencial rritjeje si teknologjia, energjia alternative dhe bujqësia.

4.4. Zhvillim i qendrave prodhuese dhe teknologjike
Krijimi i zonave ekonomike me përqendrim në eksport.
Partneritete publike-private për industrinë e lehtë, përpunimin ushqimor dhe produktet digjitale.

Dhe si përfundim

Ndërtimi i qendrave tregtare dhe pompave të karburantit nuk përbën zhvillim të qëndrueshëm; është simptomë e një ekonomie që jeton mbi konsum dhe jo mbi prodhim. Kosova ka nevojë për një qasje të re, strategjike, që orienton kapitalin dhe energjinë njerëzore drejt vlerës së shtuar, eksportit dhe inovacionit. Vetëm atëherë, pamjet që shohim sot në qytetet e Kosovës, do të pasqyrojë një ekonomi të vërtetë të zhvilluar dhe të qëndrueshme.