Kadare tregon se, “siç e ka shpjeguar në mënyrë të shkëlqyer J. P. Vernant, në origjinën e hijes apo të fantazmës është guri i varrit. Guri i varrit, ashtu i gjatë dhe i ngritur përpjetë, tregonte se poshtë tij, nën tokë, ishte ai që kishte ikur, i vdekuri, ai që kishte ikur nga kjo botë, duke lënë në të shëmbëlltyrën e tij. Kësisoj, guri i varrit ishte përfaqësimi, dyzimi, hija e të vdekurit”.
Në Greqi dhe në Shqipëri, njerëzit vazhdojnë të betohen “për këtë gur”, sepse në mendësinë e tyre guri, përgjithësisht, me peshën, heshtjen dhe ftohtësinë e tij, lidhej me vdekjen. Për ta çuar më tej idenë, edhe shprehja “i heshtur si gur varri” është kuptimplotë. Po sipas Kadaresë, “kërkesa për të mos qenë i heshtur, nuk mund t’i bëhet çdo sendi, por atij që e ka këtë mundësi, sepse guri i varrit mund të fliste, pikërisht pse ishte dyzimi, hija e dikujt”.
E bëmë një parantezë të tillë të shkurtër hyrëse, për të nisur një paralelizëm tjetër akoma dhe më të madh, që dëshmon rrënjët më të vërteta të mentalitetit shqiptar, paralelizmin midis mendësisë eskiliane në lidhje me të drejtën dhe mendësisë kanunore në raport me të. Përveç motiveve dhe ideve që Eskili mori prej sofrës homerike dhe parahomerike, në të cilën futen me plot të drejtë zakonet më të moçme shqiptare, ai është autori i ideve të reja nistore, njëra prej të cilave, ajo e së drejtës, e përshkon si kryemotiv gjithë veprën e tij. Kjo është arsyeja kryesore pse për të gjetur gurrën e lashtë nga ku buruan ligjet dhe zakonet shqiptare, bashkë me mendësinë tonë juridike, duhet të zhytemi sa më thellë e të zbërthejmë dramat e tij, në afritë dhe përsiatjet që ato kanë me realitetin e trevës ku u ngjizën, pra sofrën ballkanike të shekujve përkatës dhe shekujve përpara tyre.
Diçka e tillë haset qartë, jo vetëm te drama e tij “Persët”, ku ai trajton “të drejtën” e Greqisë. Përkundrazi, ai e shtriu dhe e universalizoi problemin e së drejtës, pasi çdo akt njerëzor, sipas tij, e shtron një çështje të tillë. E drejta ose të drejtat, sipas Eskilit, bëhen disa herë të mjegullta, sepse ato janë në kundërti të vazhdueshme. Se ç’është e drejtë dhe e padrejtë nuk është përherë e lehtë të gjendet, por tragjiku i madh e përjashton mundësinë që ajo të gjendet njëkohësisht tek të dyja palët kundërshtare. Përkundrazi, ngulmon ai, i përket vetëm një ane. Por, risia dhe origjinaliteti i konceptimit të tij qëndron në dinamikën që i mvesh së drejtës. Për të, e drejta nuk është e palëvizshme, ajo mund të shtegtojë, të zhvendoset nga njëra palë te pala kundërshtare. Me fjalë të tjera, teprimi i mbrojtjes të së drejtës mund të çojë në padrejtësi ose në shtegtimin e së drejtës tek armiku yt.
Kjo zhvendosje e së drejtës nga njëra palë te tjetra, më mirë se te kushdo tjetër është dëshmuar te popujt rrënjës ballkanas, midis të cilëve gjakmarrja ka bërë kërdinë me mijëra vjet. Tragjiku i madh grek jo vetëm e ka njohur, por është marrë thellë me të, dhe në kryeveprën e tij “Orestia”, na ka dhënë çelësin për të kuptuar se gjakmarrja ballkanase, e veçanërisht, gjakmarrja te shqiptarët, ku jetoi dhe më gjatë se tek të tjerët, s’ka qenë veçse një rreth i tmerrshëm, ku e drejta, duke u zhvendosur pa pushim nga njëri fis te tjetri, ushqente me gjak e mish të freskët “bishën” e vdekjes. Që Eskili është marrë aq shumë e aq madhërisht me të drejtën, dëshmon se ai ka pasur prirje ose më mirë një shpirt ligjvënësi. Te shumë popuj të vjetër është e njohur figura e poetit dhe e magut, që shpesh qëllonte të njehsohej te i njëjti njeri. Krahas tij, te ballkanasit e moçëm, duhet të ketë qenë edhe një figurë tjetër arketipale, po aq e rëndësishme, ajo e juristit.
Thelbi i tij, njësoj si ai i poetit apo magut, ishte i lidhur me shpresën dhe tmerrin. Figura e juristit popullor, pushteti i të cilit nuk e kishte zanafillën te kurrfarë emërimi a trashëgimie, ka gjalluar deri vonë te shqiptarët. Në gjyqësitë kanunore, sidomos në vrasjet dhe në përcaktimin e huas së gjakut, ndërhyrja e tij ishte vendimtare. Këto vendime, zgjidhje, formula apo kompromise të shkëlqyera, kaluan gojë më gojë te shqiptarët, njëlloj si bëmat heroike. Në këtë kuptim, figura e gjyqtarit kanunor lidhet drejtpërdrejt me atë të poetit. Por, po aq ngushtë lidhej ajo me figurën e mjekut, përderisa në gjykimin e vrasjeve për gjakmarrje, në përcaktimin e së drejtës së gjakut ose të detyrimit për të dhënë gjakun, një rol të madh luante mendimi i mjekut, si p.sh., në rastin e shtrirjes së trupit të viktimës, goditjes nga shpina apo nga gjoksi, e deri te kryerja në raste të caktuara e autopsisë. Më tej, gjyqtari kanunor te shqiptarët përtej mosemërimit dhe moszgjedhjes nga ndonjë tubim popullor e fitonte autoritetin dhe famën në mënyrë të ngadaltë, falë akteve dhe veprimeve të drejta, njëlloj si poeti apo magu dhe, në po të njëjtën mënyrë, në shtegtim, sepse si shumica e magëve dhe e poetëve, gjyqtarët ishin shtegtues dhe që nga larg u vinin ftesat për gjyqësi.
Duke lexuar me kujdes veprën e Eskilit, mund të arrijmë në përfundimin se, sidomos tek “Orestia”, ai shfaqet si figura tipike e gjyqtarit shqiptar të gjakut. Përpara se të gjejmë mjaft pika takimi me këtë kryevepër, le të heqim një vijë më të thjeshtë paralelizmi me një tjetër vepër eskiliane. Mospranimi te drama “Lutëset” e 50 vajzave të Danait, për t’u martuar me kushërinjtë e tyre të afërt është dëshmi e një reagimi të gjatë shumëshekullor kundër martesave brenda fisit, pra kundër endogamisë, një histori kjo e pafundme e shkëputjes së njerëzimit prej poligamisë. Një legjendë shumë e më vonshme dhe mjaft e përhapur te të gjithë popujt ballkanikë, ajo e ngritjes së vëllait prej varrit për të sjellë motrën e martuar larg, është një jehonë e gjallë e këtij shqetësimi. Grindja nënë e bir me të cilën nis balada ballkanase, njëra nga më të bukurat e letërsisë gojore botërore, ngadhnjimi i përkohshëm i mendimit të vëllait për ta martuar motrën larg, pendimi i më vonshëm i nënës, mallkimi i saj dhe ngritja e vëllait nga varri për të qortuar atë që kishte bërë, dëshmon se nëpër ç’trandje dhe zigzage ka kaluar njerëzimi për të mbërritur tek ajo që sot ne na duket si e vetmja zgjidhje natyrore, qoftë nga ana shoqërore, ashtu dhe gjenetike: martesa jashtë fisit.
Është ky një fakt domethënës që mund të arrijë të thyejë shumë heshta armiqësie dhe sulmesh për primitivitetin e popujve dhe të ligjeve që i detyronin këto praktika. /Gazeta Panorama/
