Shkruan: Ethem Çeku

Në përvjetorin e rënies së Millosheviqit, bëhet e qartë se Serbia, pavarësisht kalimit të kohës, nuk ka arritur të çlirohet nga arketipat e vjetër të politikës së saj nacionale. Ndryshuan fytyrat, por jo vetëdija; u zëvendësuan udhëheqësit, por jo paradigma politike. Në thelb, shteti serb vazhdon të mbajë gjallë mitin e “Serbisë së Madhe” — një konstrukt ideologjik që i ka dhënë legjitimitet dhunës, ekspansionit dhe mohimit të tjetrit. Kjo është ajo që Hannah Arendt e ka përkufizuar si “banaliteti i së keqes” — kur krimi bëhet pjesë e përditshmërisë politike dhe morali humbet çdo përmasë universale.

Filozofia e pushtetit në Serbi nuk është ndërtuar mbi konceptin republikan të lirisë, por mbi strukturën vertikale të dominimit. Nga Kriza Lindore e deri te lufta e fundit në Kosovë, Serbia nuk e konceptoi shtetin si hapësirë të bashkëjetesës, por si mjet të nënshtrimit. Historia e saj moderne është rrëfim i dhunës së legjitimuar dhe i mohimit të përgjegjësisë. Siç shkruante Arendt, “forma më e lartë e dhunës politike është ajo që ngrihet kundër vetë njerëzimit”. Në këtë kuptim, dhuna serbe nuk është vetëm instrumentale — ajo është ekzistenciale, pjesë e identitetit politik që Serbia ka ndërtuar përmes miteve, simboleve dhe justifikimeve pseudo-historike.

Në pranverën e vitit 1999, ndërgjegjja evropiane u përball me një sprovë morale. Krimet në Kosovë tronditën çdo koncept të paqes liberale dhe sollën një kthjellim të vonuar të Evropës përballë realitetit të barbarisë në zemrën e saj. Tony Blair artikuloi atë që mund të quhet doktrina etike e ndërhyrjes humanitare:

“Ne nuk mund të qëndrojmë të shohim njerëzit që dëbohen, torturohen dhe vriten vetëm sepse janë shqiptarë. Kjo është një çështje e moralit njerëzor, jo e politikës.”

Ky pohim i Blair-it përbën një ndër momentet më të rëndësishme të transformimit të mendimit politik perëndimor në fund të shekullit XX — kalimin nga realpolitika drejt etikës së përgjegjësisë universale. Ishte një përpjekje për ta rikthyer moralin në qendër të politikës ndërkombëtare, duke dëshmuar se indiferenca është bashkëfajësi.

Megjithatë, Serbia nuk e interpretoi këtë si mundësi për pastrim moral, por si humbje kombëtare. Në vend që të kërkojë reflektim, ajo ngriti një sistem mohimi. Susan Sontag paralajmëroi se “kur një shoqëri e justifikon dhunën, ajo e ngre veten mbi ligjin e njeriut.” Kjo ndodh sot në Beograd, ku krimet përfaqësohen si “tragjedi” pa autor, dhe kriminelët e luftës si “mbrojtës të kombit.” Ky është refuzim i thelbit të moralitetit politik — i ndarjes midis fajit dhe drejtësisë, midis përgjegjësisë dhe vetëdijes.

Në një perspektivë filozofike, problemi serb është problem i ndërgjegjes historike. Siç vëren Paul Ricoeur, “pa kujtesë të drejtë nuk ka identitet të shëndetshëm.” Serbia, duke mohuar krimet e veta, nuk arrin të rindërtojë identitetin e vet moral, sepse jeton në një simbiozë patologjike me mitin e dhunës. Ajo nuk është peng i së kaluarës — ajo është riprodhim i saj i përhershëm.

Sot, rruga e Serbisë drejt Evropës është më shumë se një proces politik — është një provë morale. Integrimi evropian nuk mund të jetë formal, por substancial. Serbia nuk mund të hyjë në Bashkimin Evropian pa u çliruar nga kultura e dhunës dhe pa pranuar realitetin e Kosovës si subjekt politik e historik. Prandaj, rruga e saj drejt Brukselit kalon përmes Prishtinës dhe Tiranës. Vetëm përmes pranimit të fajit, kërkimit të faljes dhe ndërtimit të fqinjësisë së vërtetë, Serbia mund të fillojë procesin e demokratizimit real.

Në aspektin gjeopolitik, paqja në Ballkan nuk mund të garantohet nga iluzione diplomatike, por nga ekuilibri i forcës dhe drejtësisë. Vetëm baraspesha ushtarake serbo-shqiptare mund të ruajë paqen e qëndrueshme në rajon. Pa këtë baraspeshë, çdo dialog do të jetë asimetrik dhe çdo marrëveshje e përkohshme. Historia e Ballkanit ka treguar se kur Serbia është e fortë dhe fqinjët e dobët, ajo prodhon tragjedi; por kur ekziston baraspeshë, ajo mëson të bashkëjetojë.

Ne, shqiptarët, nuk kërkojmë hakmarrje, por siguri; jo dominim, por dinjitet. Paqja që ndërtohet mbi frikë është e brishtë, ndërsa ajo që ngrihet mbi drejtësi është e përhershme. Siç shkruante Immanuel Kant në Paqja e përjetshme, “pa drejtësi nuk ka paqe, sepse pa drejtësi nuk ka njeri.” Detyra jonë është të ndërtojmë një shtet të fortë, të ndershëm dhe të respektuar, që nuk kërcënon, por mbron; që nuk kërkon hakmarrje, por siguri.

Vetëm përmes këtij ekuilibri moral dhe strategjik mund të arrihet ajo që filozofia politike e quan “paqja e arsyes” — një gjendje ku forca dhe drejtësia nuk janë kundërshtare, por pjesë e të njëjtës rend shoqëror. Vetëm atëherë, ndoshta, Serbia do ta kuptojë se rruga drejt Evropës nuk kalon mbi mitet e luftës, por mbi të vërtetën e paqes.