Sylë Ukshini

Krijimi i Dhomave të Specializuara të Kosovës u parapri nga publikimi i një raporti thellësisht të kontestuar, me prirje raciste dhe antishqiptare, të hartuar nga senatori zviceran Dick Marty, i cili mbështetej në akuza të pabazuara dhe të paprovuara më herët nga ish-kryeprokurorja e Tribunalit të Hagës, Carla Del Ponte. Siç ka argumentuar Nevenka Tromp në veprën e saj Prosecuting Slobodan Milošević: The Unfinished Trial (2016), Carla Del Ponte ka luajtur një rol të diskutueshëm dhe shpeshherë problematik në raport me Serbinë, duke ndihmuar në errësimin e fakteve lidhur me autorësinë e krimeve dhe duke kontribuar në mjegullimin e dallimeve midis viktimës dhe agresorit.

Veprimtaria e Del Ponte-s gjatë mandatit të saj si kryeprokurore ka pasur efekte të dëmshme për përpjekjet për drejtësi dhe vërtetim të së vërtetës historike në kontekstin e luftës në Kosovë. Në vend që të theksonte rolin e shtetit serb si autor i një fushate të gjerë të spastrimit etnik, Del Ponte zgjodhi të amplifikonte vuajtjet e komunitetit serb në Kosovë – një komunitet i cili, në masë të madhe, kishte qenë pjesë përbërëse e aparatit shtetëror të dhunës të udhëhequr nga regjimi i Milošević-it dhe që, në shumë raste, u largua nga Kosova bashkë me forcat ushtarake e policore serbe në qershor 1999.

Kjo qasje kontribuoi në ndërtimin e një kundër-narrative nga Serbia, e cila synonte të relativizonte përgjegjësinë për krimet e luftës dhe të paraqiste konfliktin përmes një prizmi të paqartë moral, ku palët ndaheshin në “të gjithë janë njëkohësisht viktima dhe kriminelë”. Një narrativë e tillë e ngjyrës gri, që zëvendësonte analizën e qartë të strukturave të dhunës shtetërore me një qasje simetrike, i shërbeu objektivave strategjike të Serbisë për të shmangur përgjegjësinë ndërkombëtare dhe për të ruajtur mundësinë e ripërtëritjes së projekteve të saj hegjemoniste, përfshirë idenë e “bashkimit të të gjithë serbëve”.

Një element kyç në këtë dinamikë ishte edhe marrëveshja e arritur në prill të vitit 2003 ndërmjet Carla Del Ponte-s dhe autoriteteve të Beogradit, e cila i mundësoi Serbisë të mos dorëzonte një pjesë të rëndësishme të dokumenteve të Këshillit Suprem të Mbrojtjes, dokumente që do të kishin mundur të inkriminonin drejtpërdrejt strukturat më të larta të regjimit të Milosheeviq-it në krime kundër njerëzimit dhe në akte të mundshme gjenocidi. Ky bashkëpunim i ngushtë mes Prokurorisë dhe autoriteteve serbe e minoi seriozisht aftësinë e Tribunalit për të adresuar në mënyrë të barabartë dhe të drejtë krimet e kryera gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë dhe e vendosi në pikëpyetje paanshmërinë e procesit të drejtësisë ndërkombëtare.

1. Fshehja e krimeve dhe dokumenteve nga ana e Serbisë

Një nga pengesat më të mëdha në procesin e ndjekjes penale të krimeve të luftës në ish-Jugosllavi ka qenë mungesa e bashkëpunimit të plotë nga ana e Serbisë, sidomos në raport me Tribunalin Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë (ICTY). Edhe pas përfundimit të regjimit të Slobodan Milošević-it, autoritetet serbe refuzuan të dorëzonin dokumente kyçe që ndodheshin në arkivat e Këshillit të Lartë të Mbrojtjes – dokumente të cilat mund të kishin shërbyer si prova të drejtpërdrejta për përfshirjen e strukturave më të larta shtetërore në krimet e organizuara gjatë konflikteve në Kosovë, Bosnje dhe Kroaci.

Nevenka Tromp, në analizën e saj të detajuar mbi procesin ndaj Milošević-it, vë në dukje se:

“Provat që përmbaheshin në dokumentet e Këshillit të Lartë të Mbrojtjes do të kishin ndihmuar për të vërtetuar ndërmarrjen e përbashkët kriminale që përfshinte udhëheqjen më të lartë në Beograd.” (Tromp, 2016)

Megjithatë, ish-kryeprokurorja Carla Del Ponte nuk ushtroi presion të mjaftueshëm institucional për të detyruar Serbinë të bashkëpunonte plotësisht me Tribunalin, as duke kërkuar masa ndëshkuese ndaj saj. Kjo qasje ka krijuar përshtypjen se mungonte vullneti i nevojshëm për të ballafaquar shtetin serb me përgjegjësinë e tij të drejtpërdrejtë për krimet e kryera në kuadër të një ndërmarrjeje të përbashkët kriminale, e cila përfshinte elementë të qartë të dhunës së organizuar, sistematike dhe me karakter shtetëror.

Ky dështim institucional për të siguruar prova kyçe nga Serbia ka pasur pasoja të rënda në kuptimin e drejtësisë ndërkombëtare dhe të dokumentimit të së vërtetës historike për rolin e Beogradit në krimet e luftës në Kosovë dhe rajon.

2. Mungesa e aktakuzës për gjenocid në Kosovë

Një ndër mangësitë më të rëndësishme në procesin penal ndaj Slobodan Milošević-it ka qenë mospërfshirja e akuzës për gjenocid në rastin e Kosovës, pavarësisht ekzistencës së provave të shumta që dëshmonin për një fushatë të organizuar të spastrimit etnik dhe për krime të natyrës sistematike kundër shqiptarëve të Kosovës. Në vend të ngritjes së një akuze për gjenocid – që do të kishte reflektuar më saktë shkallën dhe qëllimin e dhunës së ushtruar – Prokuroria e Tribunalit nën udhëheqjen e Carla Del Ponte-s zgjodhi të kufizojë akuzat në krime kundër njerëzimit dhe shkelje të ligjeve dhe zakoneve të luftës.

Nevenka Tromp e interpreton këtë vendim si rezultat i një llogaritjeje politike dhe strategjike, që në vend se të forconte pozicionin e Prokurorisë, e dobësoi rëndë fuqinë e ndjekjes penale dhe e pamundësoi krijimin e një narrative juridike të qartë mbi përmasat dhe karakterin e krimeve të kryera ndaj shqiptarëve. Ajo thekson:

“Aktakuza për Kosovën ndaj Milosheviq-it nuk përfshinte akuzën për gjenocid, pavarësisht provave të konsiderueshme që tregonin për një qëllim gjenocidal.” (Tromp, 2016).

Argumenti thelbësor i punimit të Peter Ronayne, “ Genocide in Kosovo. Human Rights Review, 5(4), 57–71,” është se veprimet e forcave serbe në Kosovë gjatë viteve 1998-1999 përbënin gjenocid sipas përkufizimit të Konventës së Kombeve të Bashkuara për Gjenocidin të vitit 1948, pavarësisht hezitimit të komunitetit ndërkombëtar dhe Tribunalit Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë (ICTY) për ta përdorur këtë term në akuzat kundër Slobodan Millosheviçit për Kosovën. Ronayne thekson se shkalla dhe natyra e dhunës — përfshirë vrasjet masive, dëmtimet e rënda fizike dhe mendore, dhe shkaktimin e kushteve të jetës të llogaritura për të sjellë shkatërrimin fizik të shqiptarëve të Kosovës — përshtateshin saktësisht me kriteret ligjore të gjenocidit. Ai gjithashtu argumenton se ndërhyrja e NATO-s, megjithë sfidat e saj ligjore dhe morale, ishte një përgjigje e domosdoshme ndaj kësaj krize humanitare dhe shërbeu si një hap i rëndësishëm në evolucionin e normave ndërkombëtare për parandalimin dhe ndëshkimin e gjenocidit.

Një pjesë thelbësore e argumentit të Ronayne-s është cilësimi i veprimeve serbe si gjenocid, pavarësisht hezitimit ligjor dhe politik. Ai dokumenton se si Millosheviçi, ndërsa merrte pjesë në “teatër politik” në Rambouillet, kishte përgatitur një plan sekret, të koduar “Operacioni Patkoi” (Operation Horseshoe), për të dëbuar shqiptarët e Kosovës nga atdheu i tyre. Përshkrimi i dëbimeve masive (rreth 1.5 milionë njerëz), djegia dhe plaçkitja e vendbanimeve, masakrat me varre masive, shkatërrimi sistematik i xhamive dhe institucioneve fetare/arsimore, si dhe ripërdorimi i përdhunimit si mjet terrori, janë dëshmi empirike që Ronayne i përdor për të argumentuar se këto veprime ishin “plotësisht të qëllimshme, të planifikuara dhe sistematike.” Këtu, autori përdor termin “g-word” (fjalën G – gjenocid) për të theksuar ngurrimin e komunitetit ndërkombëtar, madje edhe të SHBA-së dhe Britanisë, për ta përdorur këtë term në fillim, pavarësisht provave.

Mosndjekja penale për gjenocid në Kosovë ka kontribuar në një zbrazje të diskursit ndërkombëtar mbi përmasat reale të dhunës dhe ka lënë të paprekur një aspekt thelbësor të përgjegjësisë penale për krimet që ndodhën gjatë fushatës së ushtrisë dhe policisë serbe në vitet 1998–1999. Kjo përjashtim është konsideruar nga shumë studiues dhe aktorë politikë si një dështim serioz i drejtësisë ndërkombëtare për të emërtuar dhe ndëshkuar krimet në përputhje me peshën e tyre reale.

3. Presioni politik dhe ndërtimi i narrativës së barazimit moral: Hetimet ndaj UÇK-së

Në periudhën pas luftës së Kosovës, Prokuroria e Tribunalit Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë (ICTY), nën drejtimin e Carla Del Ponte-s, u përball me presione të konsiderueshme ndërkombëtare për të ndjekur penalisht edhe anëtarë të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK), me synimin për të krijuar një lloj balancimi formal të përgjegjësive në konflikt. Këto presione u ushtruan veçanërisht nga aktorë si Serbia dhe Rusia dhe, sipas Nevenka Tromp, ndikuan në mënyrë të drejtpërdrejtë në orientimin e hetimeve të Tribunalit:

“Del Ponte iu nënshtrua presionit politik për të hapur hetime mbi krimet e pretenduara të UÇK-së, gjë që e dobësoi perceptimin e paanshmërisë së Tribunalit.” (Tromp, 2016)

Kjo qasje e ashtuquajtur e “ekuilibrimit artificial të përgjegjësive” i hapi rrugë Serbisë për të ndërtuar një kundër-narrativë, sipas së cilës përgjegjësia për krimet e luftës ndahej në mënyrë të barabartë mes palëve ndërluftuese. Kësisoj, u zbehën përmasat e përgjegjësisë shtetërore të Serbisë për dhunën sistematike ndaj shqiptarëve dhe u vendos theksi te krimet e pretenduara të UÇK-së, pa marrë parasysh karakterin asimetrik të konfliktit – ku Serbia vepronte si një agresor shtetëror me kapacitete të plota ushtarake e policore, ndërsa UÇK-ja përbënte një forcë rezistence të brendshme.

Në këtë kontekst duhet të kuptohet edhe përhapja e akuzave për ekzistencën e të ashtuquajturës “Shtëpia e Verdhë” dhe trafikimi i organeve nga pjesëtarë të UÇK-së – akuza që, ndonëse më vonë u shpallën të pabazuara, u instrumentalizuan në kohë të ndjeshme politike. Ato u artikuluan pak pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës në vitin 2008 dhe kulmuan me raportin e Dick Marty-t në vitin 2011, vetëm disa muaj pas vendimit të Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë në favor të pavarësisë së Kosovës. Këto zhvillime sugjerojnë se agjenda pas këtyre hetimeve nuk ishte e motivuar vetëm nga drejtësia penale, por edhe nga interesa politike që synonin të delegjitimonin luftën çlirimtare të Kosovës dhe të relativizonin përgjegjësinë e Serbisë.

Për më tepër, brenda diskursit vendor dhe ndërkombëtar, ndihmoi edhe një qasje elitare e një pjese të opinionit që e kishte parë luftën çlirimtare me skepticizëm që nga fillimi, shpesh duke e maskuar refuzimin e saj si kundërshtim ndaj “komandantëve” apo “fshatarëve”, ndërkohë që në thelb përfaqësonte një lloj nostalgjie elitare për monopolin moral të periudhës para luftës. Në këtë ambient politik dhe diskursiv, publikimi i librit të Del Ponte-s në vitin 2008 u mirëprit nga këto qarqe si një konfirmim i bindjeve të tyre, duke shërbyer si gur themeli në ndërtimin e një narrative që e vinte në pikëpyetje legjitimitetin moral dhe historik të UÇK-së.

Pas publikimit të raportit të Dick Marty-t dhe miratimit të shpejtë të Rezolutës së Këshillit të Evropës, krijimi i Dhomave të Specializuara (Gjykatës Speciale) u bë një proces i pashmangshëm. Çdo kundërshtim ndaj këtij procesi shoqërohej me stigmatizim të menjëhershëm, duke nënkuptuar se kushdo që kundërshtonte formimin e saj, duhej të kishte arsye të fshehta apo qëllime të pandershme.

Aktakuza e Dhomave të Specializuara ndaj ish-presidentit Hashim Thaçi, Kadri Veselit, Jakup Krasniqit dhe Rexhep Selimit është kritikuar nga ekspertë si Ana di Lellio për mënyrën se si shtrembëron të kaluarën historike dhe përdor një gjuhë të paqartë e të njëanshme, duke vendosur UÇK-në në një pozitë të barasvlershme, madje më të rënduar se ajo e forcave pushtuese serbe.

Në aktakuzë, konflikti i armatosur me Serbinë – që ishte pranuar si i tillë nga vetë Tribunalit i Hagës në çështjen Milutinović dhe të tjerët (par. 820) – përshkruhet si një përplasje mes dy palëve rivale. Kjo paraqitje është faktikisht e gabuar: në fillim të vitit 1998, Serbia vendosi në Kosovë një aparat të tërë shtetëror dhune, përfshirë forca të rregullta, rezerviste, njësi speciale dhe grupe paramilitare që kishin marrë pjesë në gjenocidin në Bosnjë. UÇK-ja, në atë kohë, përbëhej nga një numër i vogël individësh të armatosur dobët.

Për më tepër, narrativa e aktakuzës përpiqet të paraqesë çdo veprim të forcave serbe si një përgjigje ndaj një kryengritjeje, ndërkohë që provat historike dhe juridike tregojnë se masakrat, përdhunimet dhe dëbimet masive ishin të përhapura edhe në zona ku UÇK-ja nuk ishte aktive, dhe aty ku ishte, reagimi shtetëror serb ishte thellësisht joproporcional. Siç është konstatuar edhe nga ICTY, udhëheqja shtetërore serbe veproi në kuadër të një ndërmarrjeje të përbashkët kriminale me qëllim ndryshimin e përbërjes etnike të Kosovës.

Madje edhe mënyra si përshkruhet kthimi i refugjatëve shqiptarë dhe pjesëtarëve të UÇK-së pas përfundimit të luftës – si “hyrje në zonat e mëparshme të kontrolluara nga RFJ-ja” – krijon perceptimin e një lloj pushtimi, duke injoruar faktin se ata njerëz po ktheheshin në shtëpitë e tyre, ashtu si forcat serbe u tërhoqën në territorin e Serbisë.

Kjo paraqitje e ngarkuar me paqartësi dhe anshmëri e dobëson jo vetëm besueshmërinë e ndjekjes penale, por edhe legjitimitetin e vetë gjykatës dhe vlerësimin e drejtësisë ndërkombëtare si mekanizëm i paanshëm dhe universal.

4. Pranimi i provave nga strukturat shtetërore serbe dhe sfidimi i parimeve të drejtësisë ndërkombëtare

Pas dështimit për të konfirmuar pretendimet e ngritura nga ish-kryeprokurorja e ICTY-së Carla Del Ponte dhe raportuesi i Këshillit të Evropës Dick Marty, Dhomat e Specializuara të Kosovës (Gjykata Speciale) kanë ndjekur një trajektore që në literaturën kritike përshkruhet si largim nga parimet e drejtësisë penale ndërkombëtare, për të përqafuar një logjikë procedurale që evokon praktikat e drejtësisë selektive të periudhave autoritare.

Një ndër aspektet më problematike në këtë drejtim është pranimi i dokumenteve të lëshuara nga institucionet shtetërore të Serbisë, përfshirë Ministrinë e Punëve të Brendshme (MUP) dhe Komandën e ashtuquajtur të Përbashkët për “Kosovën dhe Metohinë” – struktura që sipas aktgjykimeve të ICTY-së kanë qenë të përfshira në planifikimin dhe zbatimin e krimeve të luftës, përfshirë spastrimin etnik të shqiptarëve të Kosovës. Në vendimin e bërë publik nga Paneli Gjyqësor, theksohet:

“Paneli është i bindur se raportet serbe janë prima facie autentike,” dhe se dokumentet përmbajnë tituj zyrtarë, numra reference, klasifikime dhe nënshkrime që i bëjnë ato të pranueshme në procesin gjyqësor ndaj ish-krerëve të UÇK-së.

Në mesin e këtyre dokumenteve përfshihen shënime të mbajtura në takime zyrtare të Komandës së Përbashkët për “Kosovën dhe Metohinë”, dokumente të nënshkruara nga përfaqësues të MUP-it dhe materiale të tjera të klasifikuara të lëshuara nga Shërbimi Sekret Serb. Këto prova, sipas Prokurorisë së Specializuar, kanë vlerë për të mbështetur pretendimet ndaj të akuzuarve. Megjithatë, vetë fakti që këto dokumente burojnë nga struktura që kanë qenë objekt i hetimeve për krime kundër njerëzimit dhe përfshirje në ndërmarrje kriminale, ngre shqetësime serioze për besueshmërinë dhe paanshmërinë e provave të pranuara.

Kjo praktikë ka ngjallur kritika të ashpra nga mbrojtja dhe nga opinionistë të shumtë juridikë e politikë, të cilët e konsiderojnë se pranimi i dokumenteve nga autoritetet që kanë qenë pjesë e aparatit shtetëror serb gjatë luftës nuk i përmbahet standardeve të drejtësisë tranzicionale dhe minon parimin e barazisë së palëve në proces.

Nëse shteti serb, përmes MUP-it dhe strukturave të sigurisë, ka qenë vetë i përfshirë në krime të dokumentuara – siç e konfirmon aktgjykimi në çështjen Milutinović et al. – atëherë përdorimi i dokumenteve të lëshuara nga ato struktura për të ndërtuar aktakuza ndaj UÇK-së përbën jo vetëm një konflikt të thellë burimi, por edhe një rrezik për rishkrimin e narrativës së konfliktit, ku agresori shtetëror përfaqësohet si burim i së vërtetës, ndërsa viktima kriminalizohet në bazë të materialeve të prodhuara nga vetë strukturat shtypëse.

Veç kësaj, mungesa e transparencës në veprimtarinë e Gjykatës, sidomos pas zhdukjes së akuzës për trafik organesh – mbi të cilën u mbështet formimi i saj – e ka shtuar skepticizmin ndaj misionit të saj të shpallur. Siç nënvizon literatura kritike, nëse hetimi për “Shtëpinë e Verdhë” u mbyll pa rezultat dhe gjyqtari Williamson deklaroi se nuk kishte prova të mjaftueshme, atëherë vetë ekzistenca e kësaj gjykate duhej të vihej në pikëpyetje. Megjithatë, ajo jo vetëm që vazhdoi veprimtarinë, por e thelloi diskursin ndëshkues ndaj UÇK-së, duke e paraqitur luftën çlirimtare si burim të destabilitetit, ndërsa Serbia si palë e besueshme që kontribuon me “prova zyrtare”.

Në këtë kontekst, Gjykata Speciale shihet gjithnjë e më shumë si një mekanizëm që jo vetëm e ndëshkon njërën palë të konfliktit, por edhe minon përpjekjet për normalizim dhe pajtim, duke favorizuar de facto agresorin dhe duke e trajtuar viktimën si të barasfajshme apo edhe më të rënduar. Kjo ka pasoja të drejtpërdrejta në kuptimin politik të drejtësisë, sepse përmbys hierarkinë morale të konfliktit dhe kontribuon në ndërtimin e një kujtese të shtrembëruar historike, ku viktima shqiptare kriminalizohet në bazë të dokumenteve të prodhuara nga aparati i dhunës shtetërore.

Për rrjedhojë, kërkesat që lidershipi kosovar të rishqyrtojë qëndrimin ndaj kësaj gjykate nuk janë thjesht deklarative, por burojnë nga një nevojë e thellë për të garantuar që drejtësia ndërkombëtare të mos shndërrohet në një instrument të legjitimimit të dhunës strukturore, por të qëndrojë në funksion të së vërtetës, pajtimit dhe barazisë para ligjit.

Përmbledhje