Poema “Pena shkruante Diellin” e Avni Deharit është një vepër unike në letërsinë shqipe, që përmes fabulës, ironisë dhe metaforës, arrin të përshkruajë një realitet të hidhur historik me forcën e artit dhe të fjalës poetike. Kjo poemë është një ndërthurje e fuqishme ndërmjet letërsisë për fëmijë dhe poezisë politike, që i flet njëkohësisht zemrës së lexuesit të ri dhe ndërgjegjes së atij të rritur.
Në thelb, poema është një alegori e qartë për rezistencën këmbëngulëse të shqiptarëve në Kosovë gjatë një periudhe të shtypjes policore dhe politike, veçanërisht përmes figurës së Topit, që mban të shkruar parullën “Kosova – Republikë”.
Mesazhi kryesor në poemë është që liria, e vërteta dhe identiteti nuk mund të burgosen, pavarësisht dhunës dhe çmendurisë së pushtuesit. Në qendër të poemës është përplasja mes botës së fëmijëve dhe e figurës autoritare të Ranko Torollakut – një karikaturë groteske e pushtetit shtypës. Fëmijët, Topi, Pena, Lumi, Peshku Kuqezi dhe Përroi janë të gjitha figura simbolike që përfaqësojnë vlerat e jetës, të lirisë, të identitetit kulturor dhe të qëndresës paqësore. Mesazhi që mbartet në parullën e përsëritur në poemë – “Kosova ‒ Republikë” – bëhet një element tekstual i fuqishëm, që përfaqëson ndërgjegjen kombëtare dhe të drejtën për vetëvendosje.
Në mënyrë alegorike, autori na tregon sesi një regjim i padrejtë përpiqet të burgosë gëzimin, lojën, të drejtën për të shprehur veten – përmes përpjekjes për ta burgosur një top ku është shkruar “Kosova – Republikë”. Por ky është një top, që nuk frikësohet, është edhe një penë, që nuk hesht dhe një fëmijëri, që nuk ndalet.
Dehari përdor një stil të gjallë e të ritmuar, me vargje të shkurtra dhe me rimë të këndshme, që evokon stilin e poemave popullore. Gjithçka është e mbushur me gjallëri teatrale: një milic, që bëhet për t’u qeshur e për t’u mëshiruar, një ëndërr, që bëhet makth, burgje, që rriten si kërpudha dhe Përroi, që këndon si jehonë e shpirtit të lirë. Figurat letrare si personifikimi, alegoria dhe simbolizmi janë të pranishme në çdo faqe, duke e kthyer këtë vepër në një lexim të këndshëm por edhe të thellë.
Poema përmbyllet me triumfin e fëmijëve, të Penës dhe të Diellit, ndërsa Rankoja përfundon i çmendur në spital psikiatrik – një drejtësi kjo poetike. Pra, fëmijët fitojnë, Dielli del nga retë, burgjet rrënohen dhe mbi themelet e dhunës ngrihen shkolla, fusha sporti dhe këngë. Është një fitore e jetës ndaj shtypjes, e ëndrrës ndaj makthit, e artit ndaj dhunës.
“Pena shkruante Diellin” nuk është thjesht një vepër letrare. Ajo është një poemë me potencial të madh edukativ, kombëtar dhe artistik. Është një akt rezistence artistike, një himn për lirinë dhe një mesazh i përhershëm për brezat: që fjala e lirë, loja e pafajshme dhe kënga e zemrës nuk mund të burgosen.
Nga aspekti stilistik, vepra karakterizohet nga vargu i shkurtër dhe rimat e natyrshme, të cilat krijojnë ritëm të qëndrueshëm dhe e bëjnë tekstin të përshtatshëm për recitim publik ose për përdorim edukativ. Në këtë mënyrë, Dehari arrin të ndërtojë një poezi që është njëkohësisht artistikisht e artikuluar dhe ideologjikisht e angazhuar.
Si përfundim, “Pena shkruante Diellin” është një vepër që meriton vend të veçantë në historinë e letërsisë shqipe të periudhës së vonshme socialiste dhe prag-pluraliste. Ajo përbën një model të suksesshëm të ndërthurjes së letërsisë për fëmijë me diskursin politik e kombëtar, duke ruajtur një nivel të lartë artistik dhe një qëndrim të qartë etik ndaj së vërtetës historike. Si e tillë, kjo poemë mbetet një dëshmi poetike e fuqisë së fjalës dhe e qëndresës kulturore.

Prishtinë, fundverë 2025