ARBEN MUHAMETI

Nëpunësi Koço N. po ngjiste shkallët e gjëra të godinës së kryeministrisë me nxitim. Nuk kishte vënë gjumë në sy gjithë natën nga meraku. I veshur me një pardesy të zezë e të gjatë që i shkonte deri në fund të këmbëve, që ta krijonte pamjen sikur do t’i pështjellohej nëpër këmbë e do të rrëzohej, men­donte ç’mund të jetë vallë kjo thirrje kaq urgjente. Kjo mund të ishte hera e dytë apo e tretë në pothuajse pesëmbëdhjetë vjet që shkelte në atë godinë, edhe atëherë për punë të ndonjë shkrese të zakonshme. Në krye të shkallëve të katit të dytë pothuaj u ndesh me zotin Qamil të cilin e kishte, në fakt e kishte pasur, epror në Ministrinë e Brendshme, por që disa ditë nuk dilte në zyrë e thuhej se ishte shkarkuar nga shefi i ri i qeverisë. Meqë i dukej e sikletshme përballja, deshi të kalojë përbri tij vetëm me një përshëndetje, por ai sa e pa iu afrua e i vuri dorën në shpatull.

– He, Koço, ku vete me kaq nxitim? – e pyeti.

– Po, ja hiç. Ca punë shkresash.

– Shiko, shiko edhe më bën lojëra mua – ia priti ish-shefi.

– Jepi Koço, jepi! Paske qenë një gjarpër dhe s’të paskemi njohur! Je një Serpenteee, i pabesë. Nuk e di pse, ndoshta nga mllefi z. Qamil e shqiptoi edhe italisht fjalën gjarpër, bile edhe e zgjati. Kështu mbase donte të aludonte për lidhjet e reja të Koços me udhëheqjen e re kolaboracioniste.

– Po, jo, zotëri Qamil. Çne, unë jam vetëm një nëpunës.

– Lëri, lëri këto gomarllëqe – ia priti ai. I tronditur nga sjellja e çuditshme e z. Qamil, psherëtiu me veti: kush e di si e ka hallin, në çka aludon dhe bëri të marrë kthesën majtas për nga korridori kur u përplas me disa njerëz që po bartnin orendi të rënda abanozi.

– Ku i ke sytë, – i bërtiti njëri.

– Lëre se qenka i matufosur, – ia priti shoku që dukej se mbante gjithë peshën e orendisë së rëndë. Në fund të korridorit vërejti dy të uniformuar që bënin rojë. Këtu duhet të jetë zyra e kryetarit, mendoi. Bëri disa hapa deri në fund të korridorit të gjatë duke ecur mbi një tepih ngjyrë vishnje dhe derisa bëhej gati gjithë gjentilesë t’i përshëndeste rojat, një nga ta thirri më zë të lartë: – Ndal! Ku shkon? Koço i stepur bëri instinktivisht një hap mbrapa. Duke belbëzuar arriti të thotë se ka takim, se e kanë thirrur në kabinetin e shkëlqesisë, mezi me vështi­rësi shqiptoi fjalët urgjencë, takim me krye… Rojat e panë gjithë mosbesim. – Lejen e njoftimit, zotërote – i tha ai më i gjati. – Ja menjëherë, – u përgjigj Koçoja duke e nxjerr me kujdes një letër të zhubrosur me ngjyrë të verdhë. Derisa roja trupgjatë hyri në paradhomë me dokumentin në dorë, Koçoja po men­donte për të disatën herë: pse ta kenë thirrur vallë? Tanimë shqetësimi po i rritej edhe më. Po të ishte për mirë, mendoi, – do të kishin qenë të lajmëruar për ardhjen time në hyrje edhe rojat, bile-bile rendi e donte të më merrte dikush nga sekre­taria e kabinetit e të më shpinte këtu. Derisa sillte nëpër kokë këto mendime, roja që kishte hyrë më parë brenda doli dhe u duk se i lëshoi një shikim armiqësor. Tani Koçosë iu bë sikur iu mpi koka dhe nuk mendonte asgjë. Derisa rrinte ashtu si i ngrirë dhe sytë i kishin ngelur andej nga fillimi i korridorit të gjatë, një zë femre thirri: – Koço Nepravishta, urdhëroni këndej, ju lutem! Koçoja bëri nga dera kryesore, iu dha një si gjysmë buzëqeshje prej fajtori rojave dhe u fut në paradhomë. Në tavolinën përballë kishte dy veta: njëri prej tyre një mesoburrë me xhup të zi e mustaqosh që rrinte në këmbë me duar pas shpinës e kishte një të folur të rëndë; tjetri që e ftoi të ulej aty pranë një i moshuar me veshje ngjyrë kafeje, tullac, trupimët, me syzë të trasha dhe me kokë të madhe që dukej se peshonte drejt mbi trupin imcak pa qafë. Dukej nga natyra se kishte punuar gjatë në administratë, por Koçosë nuk i kujtohej ta kishte parë ndonjëherë.

– Zoti Koço – iu drejtua ky burri me trup të imët, për pak do të hyni në takim te shkëlqesia e tij, z. Kruja. Shkëlqesia e tij ka shprehur interesimin t’ju takojë personalisht dhe, që ta dini, ky i sotmi është ndër takimet e para që po zhvillon pas marrjes së pozitës kryeministrore. E do rasti që t’u japim disa porosi që janë praktike dhe të natyrës protokollare. Sapo të hyni do të përshëndesni me shkëlqesia juaj dhe të prezan­toheni ashtu në këmbë. Mos provoni të bëni veprim tjetër mirësjelljeje përveç përshëndetjes. Nëse jua jep dorën, do t’ia merrni; nëse ju fton të uleni, do të uleni, në të kundërtën biseda do të zhvillohet në këmbë. Dakord? – Si urdhëroni! Ashtu do të bëj – u përgjigj Koçoja.

– Ah, edhe diçka. Do ta kuptoni se ka mbaruar takimi nga lëvizja e filxhanit të kafesë. Zoti kryeministër është konsumues i madh i kafesë turke dhe e pi si rregull me tri gllënjka në inter­vale të ndryshme, varësisht nga rëndësia dhe kohëzgjatja e bisedës. Kur kthen gllënjkën e tretë dhe shtyn filxhanin para është shenjë se takimi ka mbaruar.

Koçoja miratoi me kokë gjithë respekt ato që dëgjoi nga ky burokrat dhe tani ishte më se i bindur se nuk e kishte parë këndej rrotull në administratën tonë copë-copë, por dukej tamam sikur kishte punuar gjatë andej nga Stambolli apo ndonjë vilajet të madh të ish-perandorisë. Këto salltanete duhej të ishin andej, mendoi me vete. Dera e madhe dy kana­tesh e veshur me kadife u hap dhe burri me kokë të madhe i bëri shenjë të futet në zyrë. Koçoja bëri pak hapa dhe hyri brenda. Dera hijerëndë u mbyll mbrapa. Zyra ishte shumë e gjatë dhe dukej sikur në fund fare merrte si një lloj harku. Dritaret e larta ishin të mbyllura dhe të veshura me disa perde ngjyrë mjalti të cilat reflektonin pak dritë brenda që përzihej me tymin e duhanit e krijonin një si mjegull të lehtë. Në tavolinën në ballin kryesor të zyrës dukej figura e kryemini­strit i zhytur në karrige dhe që po shihte i ngrysur mbi një pirg shkresash. S’e kishte parë asnjëherë më parë, pasi ky i fundit thuhej se kishte qenë për shumë vjet në emigracion politik. Pastaj Koçoja edhe nuk përzihej në këto punë me zarar. Ai e konceptonte veten nëpunës të thjeshtë administrate që kur ishte rekrutuar nga të parët në administratën mbre­tërore pasi kishte mbaruar një shkollë administrate në Selanik dhe njihte arkivistikën dhe daktilografinë si asnjë tjetër. Mbeti në këmbë për pak çaste pa lëvizur dhe rikujtoi porositë e administratorit “osmanli”. Nuk dinte si ta perceptonte ndryshe tani për tani dhe ndjeu në trup një plogështi, një si gjendje të fikëti!

Shkëlqesia e tij e ngriti kokën për një çast dhe befas e uli e pastaj duke u ndihmuar me duar u ngrit nga tryeza.

– Tungjatjeta, zotërote!, – iu drejtua kryeministri. Eja afrohu.

Koçoja bëri para dy hapa. – Shkëlqesia juaj, jam i lumtur që ju takoj. Sa i bëri shenjë të ulej në tavolinën e mesit, në kolltu­kun afër dritareve, kryeministri mori duhanin që mbante mbi tavolinën e punës dhe u afrua këndej. Sapo filloi me disa fjalë kurtuazie, u hap dera e madhe dy kanatesh. Një burrë topolak me këmishë të bardhë e xhamadan të zi me xhepa anash solli kafen mbi një tabaka argjendi. Gjithë delikatesë i ofroi shkël­qesisë nga ana e djathtë dhe u nis nga dalja duke ecur së prapthi, në shenjë respekti! Ra heshtje e plotë. U duk se do të shkonte kohë e gjatë derisa biseda të niste. Koçoja ndjeu se i ishin djersitur duart nga sikleti. Duke e përzierë kafen e ngrohtë që lëshonte aromë të mirë e shtë­llunga të vogla avulli, zotëri Kruja pyeti se si po shkonin punët në Ministrinë e Brendshme. Pa pritur përgjigjen vazhdoi të thoshte se qëllimisht kishte kër­kuar që ta drejtonte personalisht edhe këtë ministri pasi puna e do të kryente disa gjëra delikate e nuk i besonte dot asnjë njeriu. Derisa dëgjonte atë zë karakteristik, Koçoja po shikonte me kujdes atë ritualin e lëvizjes së duarve, pirjes së duhanit me tymin e aromën e kafesë që përzihej në thinjat e kryemini­strit dhe sidomos trajtimit të filxhanit me gishtat e gjatë. Kjo pamje dukej se e magjepste dhe, derisa sodiste, do të donte që biseda të mos mbaronte gjatë. Ajo atmosferë e përzier i kishte krijuar një gjendje ngrohtësie e paqe të brendshme.

– Kështu pra – ngriti zërin kryeministri dhe përplasi lehtë gishtin tregues të mbledhur në tavolinë. Koçoja u tremb, nuk ishte i sigurt nëse kishte dëgjuar tërë bisedën dhe për më tepër nëse e kishte mbaruar ligjërimin, domethënë kishte frikë mos kishte rrufitur filxhanin e kafesë për herë të tretë dhe kjo e gishtërinjve mos ishte akti i shtyrjes para të filxhanit. E pamundur, mendoi me vete. Unë e shikoja si me magji gjithë kohën. Derisa ishte në mëdyshje, kryeministri vazhdoi: – Pra, siç thashë, duhet të veprosh në fshehtësi dhe fillimisht të më sjellësh dosjen L.G020325, pastaj ta përgatitim terrenin për një transferim. Koçoja hapi sytë së tepërmi dhe u përpoq ta kapte thelbin e bisedës, përndryshe do ta pinte e zeza. Pasi u mbush frymë thellë, Koçoja foli: – Shkëlqesi, këtë punën e dosjes e kuptova dhe do të kryhet sipas urdhrit tuaj, por këtë punën e transferimit nuk e kisha të qartë. Mos është fjala, zot na ruaj, që të më transferoni mua në ndonjë rreth të largët? Kryeministri qeshi lehtë: – Shiko, unë ashtu e quajta këtë punë hëpërhë, por tani më duhet të jem më i shkoqur; na duhet me ngut të kërkojmë transferimin e një të burgosuri nga përtej Adriatikut këtu te ne. E di se para nuk ndodhin këto lloj tran­sferimesh, se nuk kemi kushte t’i mbajmë këta të burgosur që kemi e lere më të sjellim të tjerë por, ashtu e do puna, kam arsye personale. Më duhet ta shlyej një borxh ndaj një fami­ljeje të mirë. Thashë, le ta kenë të gjorët të dashurin e tyre këndej afër në ndonjë burg tonin e të çmallen, se iu përvëlua shpirti që nuk shkojnë dot përtej detit ta shohin!

Koçoja tanimë i lehtësuar, me një zë gjithë vetëbesim, tha: – Si urdhëron. Konsiderojeni punë të mbaruar.

– Edhe ti quaje të mbaruar emërimin e ri, sekretar i përgjith­shëm. Këto dy ditë do të dalë urdhri. Më kupton, ta kesh më lehtë të kryesh këto punë, edhe ashtu tani më duhen njerëz të zotë dhe besnikë. Koçoja, i befasuar së tepërmi, tash kur mendoi se kishte mbaruar biseda, ngatërroi disa fjalë: – Po pse unë zotëri kryeministër, nuk e bëj dot, më fal.., atë çast shkëlqesia ktheu gllënjkën e fundit dhe shtyu filxhanin përpara. Koçoja brofi në këmbë. Shkëlqesia i rrahu supet dhe i bëri me shenjë për te dalja. U nis kah dera duke ecur së prapthi gjithë respekt dhe sa u afrua, u hapën kanatet, u përshëndet me ata të para­dhomës, i bëri buzëqeshjen e zakonshme të moshuarit me kokën disproporcionale dhe doli në korridor.

Koka po i ziente tani. Po si u bo kjo punë, mor aman, unë të emërohem kaq befas në vend të zotit Qamil? He nuk thotë kot populli, dever dynjaja, rrotullohet e sillet bota.

Në sheshin e ministrive kishte dëborë si asnjëherë më parë dhe nuk kishte lëvizje njerëzish. Degët e drurëve ishin gjithë skllotë. Një konvoj ushtarak i forcave italiane kaloi me shpej­tësi në drejtim të sheshit qendror. Duke ecur, në cep të rrugës pa se ishte xha Tefa i gështenjave. Për sa mbante mend, ai ishte aty te cepi i gjimnazit për çdo stinë vjeshte e dimri. S’di pse u mallëngjye aq fort dhe, në vend se të nisej për në zyrë, këmbët, që mbanin kokën e rënduar mbi supe, e shpien andej nga pazari i vjetër. Dukej se do të shkonte në shtëpi. Ndiente mall të ikte e të strukej afër stufës së ngrohtë e të vinte kokën te prehri i nënës e ashtu mallëngjyeshëm të bënte një sy gjumë.

*

I ulur në një kolltuk të thellë, kryeministri Kruja po shfle­tonte dosjen voluminoze të saposjellë. Ashtu siç dhe dihej prej kohësh, nga regjimi atentati i vitit 1925 cilësohej si vrasje për motive të dobëta nga kushëriri i tij B.S. Në faqen 7, që mbante titullin “Raport i konsullit në legatën e Barit Saraçi”, përveç faqes së parë që jepte versionin e vrasjes dhe emrat e emigran­tëve politikë që kishin marrë pjesë në varrim, mungonin në fashikull tetë faqe të tjera. Më tej në dosje ishte një vendim i Ministrisë së Brendshme që bënte fjalë për ndalimin e varrimit në Shkodër të të vrarit në atentat. Në mes të dokumenteve gjendej një kopje prej dy faqesh e gazetës “La Gazzeta del Mezzogiorno”, e datës 3 mars 1925, që fliste për ngjarjen e bujshme të vrasjes së ish-ministrit shqiptar para hotel “Cavour”. Në nëntitull gazeta shkruante se ish-ministri u vra me tre plumba dhe në xhep iu gjeten vetëm 400 lireta dhe një tele­gram që kishte marrë nga e ëma atë ditë. Më tutje shkruante se nga dëshmitarët, pak metra nga vendngjarja, në çastin e atentatit ishte spikatur konsulli Saraqi. Një kopje e po së njëjtës gazetë e datës 15 maj në ballinë paralajmëronte se për turpin e madh të mbretërisë, në këmbim të ryshfetit, gjyqtarët po e linin vrasësin e lirë edhe pse kishte dëshmitarë të vrasjes dhe se ai e kishte pranuar vetë para trupit gjykues se kishte gjuajtur mbi ish-ministrin. Pastaj një qarkore, po ashtu e Ministrisë së Brendshme që u shpërndahej të gjitha prefekturave të vendit dhe shfaqte edhe qëndrimin zyrtar të qeverisë rreth ngjarjes ku u urdhërohej të shpërndanin fjalë “se vrasja ishte kryer për motive të ulëta nga kushëriri i tij”. Në faqet e tjera gjendej një relacion tjetër i legatës në Bari ku njoftonte se atentatori u shpall i pafajshëm me vendim të Gjykatës së Tranit dhe jepej informacioni se çështja ndoshta do t’i kalojë Corte d’apello.

Krujën, pasi lexoi deri pasdite vonë gjithë materialet e dosjes, e kishte kapluar një mërzi e thellë, saqë iu duk se riprodhoi edhe një herë gjithë ngjarjen e shtatëmbëdhjetë vjetëve më parë kur i kishin vrarë në pabesi mikun dhe bashkëpunëtorin politik. – Phu, çfarë edepsëzësh! Tradhtarë të shitur. E vranë në pabesi – shfryu, – dhe s’e lanë as të varrosej siç do ta përjetësonte Peshkopi në elegjinë e tij, nuk i “dhanë as varr për horë”. Atëkohë, në çastet e dëshpërimit të madh, i ishin shuar të gjitha shpresat se mund të kthehej ndonjëherë për të gjallë në atdhe. Siç ndodh rëndom me historinë dhe fatin, rasti i kishte ardhur tani pas kaq vitesh. Veç për të ndodhur kjo duhej të ndodhte një luftë botërore, një kataklizmë që pastaj vendosej pak drejtësi! Atë që e përqeshnin, kur shfaqte ambicie, si biri i qehajait të Top­tanëve, tani i kishte ardhur radha që të bëhej zotëria i parë i vendit e ata që përqeshnin tash le ta gjenin vrimën e miut ku të futeshin. Me gjithë këtë turbullirë, puna e parë që do të kryente ishte mbajtja e besës që kishte dhënë te varri i të ndjerit. Do të bëhem në njëfarë mënyre vrasës i vrasësit. Sa e ngatërruar është kjo jetë – mendoi. Ata që na përndoqën e syr­gjynosen dje janë të përndjekurit dhe të syrgjynosurit e sotëm, ne të gjallët e atij kalvari u kthyem në vendet e tyre. Mbrëmë derisa kotej pranë oxhakut, si në gjysmë ëndërr iu shfaqën disa fragmente nga fëmijëria, dhe iu bë sikur i kumbuan në vesh fjalët e babait të tij: “Besa është më e fortë se vdekja”. Këtë fjalë plaku e thoshte shpesh në shtëpi me mysafirë të ndryshëm. Atë kohë, si i vogël që isha, e mendoja çfarë mund të ishte diçka më e fortë se vdekja!

Do të njihem nga njerëzit dhe historia, ndoshta, si vrasës i vrasësit të L.G. Kështu do të vendos pak drejtësi në vend dhe do të vërtetoj se unë nuk harroj asgjë dhe gjërat i çoj deri në fund. Kjo le të jetë edhe një shenjë për armiqtë e vjetër dhe këta komunistët e ri që s’më shohin me sy të mirë. Por dilema që e mundonte ishte se cila ishte mënyra më e mirë për elimi­nimin. E kishte vrarë shumë herë mendjen. Ta sjellim këtu që t’i organizojmë një rigjykim e ta ekzekutojmë me procedurë, do të bëhej skandal dhe me siguri do të acaro­heshin marrë­dhëniet me italianët e me Mëkëmbësin. I kishin thënë se nuk mund të bëhej gjyq mbi gjyq, sikur që nuk mund të dënohej dy herë asnjëri për të njëjtën vepër. Atëherë e kishte ndarë mendjen dhe për këto punë njihej si më i zoti që ishte në gjithë opozitën e atëhershme; gjithçka në fshehtësi të madhe dhe pa shumë bujë.

*

Pas dy javësh kërkesa për transferim ishte miratuar ashtu siç ishte premtuar. Një telegram i ardhur me urgjencë nga Ministero dell Interno e Mbretërisë Italiane lajmëronte: I burgosuri B. Stambolla do të arrijë të dielën, datë 6 shkurt, në Portin e D., në orën 10.00, nën përcjelljen e dy oficerëve. U lutemi me mirësi autoriteteve të shtetit pritës që pranim-dorëzimi të kryhet po të njëjtën ditë.

Një pjesë e grupit të shoqërimit të kryeministrit prej katër vetash ishte gati qysh në mëngjes. Ende pa u gdhirë ndaluan para shtëpisë së Koços, e morën dhe vazhduan rrugën drejt portit të qytetit D që ndodhej disa dhjetëra kilometra larg kryeqytetit. Në makinën ushtarake të prodhimit italian me shtatë ulëse, Koçoja me një kapuç të leshtë në kokë ndiente ftohtë dhe nuk ndihej rehat me ata njerëz që i shihte për herë të parë. Dukeshin të gjithë si njësoj, të gjithë mustaqosh, të vrenjtur dhe flisnin me një dialekt të rëndë verior. Në të vër­tetë kishte disa kohë që s’po ndihej rehat as me veten. Emërimi i tij, më saktë ngritja aq e papritur në detyrë, i kishte turbulluar ujërat në ministri. Disa e përçmonin haptas, të tjerë i servilo­heshin. Ishte në siklet pasi nuk kishte pasur pozitë ndonjëherë dhe tani nuk po ndihej kompetent, sidomos emo­cionalisht t’i administronte gjithë ata njerëz, të gjitha ato inte­resa, teke e zakone. Edhe nëna ishte gjithë merak kur i tha për emërimin. Çdo mëngjes e darkë i thoshte po pse ngatë­rrohesh në këto punë të hyqymetit, more bir! Ç’na duhen neve. Mblidh mendtë e kokës, se janë me zarar. Ti edhe je jetim. E mjera unë për ty, e mjera! Me të arritur te hyrja e godinës së vjetër të portit makina e rëndë u ndal dhe dolën të gjithë përnjëherësh. Dera kryesore ishte gjysmë e hapur dhe nuk shihej këmbë ushtari. U futën brenda me hapa të shpejtë. Në të djathtë dezhurni po flinte me kokën mbi tavolinë. Sa u afruan u zgjua i trembur dhe shkundi instinktivisht kambanën e vogël që mbante në duar, një zile e ngjashme me kambanat prej tunxhi që u lidhen në qafë deleve. Ushtarë të armatosur dolën nga pjesa e pasme të alarmuar. Jemi nga Ministria e Brendshme. Na dërgoni te zyra e komandantit të portit. Është i lajmëruar me telegram për ardhjen tonë. Dezhurni, që më herët flinte i patrazuar me kokën mbi tavolinë, iu afrua grupit dhe i ofroi duhan. E panë gjithë përçmim. Këta qafirë të kollarisur do t’i tregojnë komandantit që isha duke fjetur – mendoi i penduar.

Komandanti i xhandarmerisë së portit i priti krahëhapur. – Ju prisja që nga mëngjesi – u tha. – Këta të uruar italianë kanë arritur herët dhe i sistemova në zyrën e drejtorit të portit pasi është edhe më komode. Zyra ime, siç e shihni, pikon nga çatia. Vapori, për çudi, natën e mbrëmshme s’pati vonesa. Ndoshta që nuk kishte as dallgë në det. Vazhduan drejt korridorit të gjatë dhe, në fund, morën kthesën në të djathtë ku ishte zyra e drejtorit. – Mirë se na erdhët, zotëri! Mirë se na erdhët! – i përshëndeti drejtori gjithë buzëqeshje dhe fodullëk. Si shkoi rruga? Ç’bëhet andej nga kryeqyteti?! Tani me z. Kruja, me qeverinë e re dhe me aleancën e përjetshme me Mbretërinë e Savojës, kemi rënë rehat, do të prosperojmë, lulëzojmë e nuk guxon t’u dëgjohet zëri as grekëve e serbëve. A po nuk e tha bukur mbrëmë Duçja në radion “Italia e Impera”… Nisi të citonte fjalimin e Duçes, por nuk i kujtohej gjë prej gjëje. – Ja tha, një moment, se e kam të shkruar këtu, mbajta shënim. Duke mbajtur një qëndrim solemn dhe sjellje sharlatani me trupin e shkurtër e të mbushur si një dem, nisi të lexonte në dialektin jugor: Roma e Përherëshme Dritëdhënëse, dyke ndriçuar popujt, po lufton barbarizmën asiatike, bollçevizmën shkatrimtare, e cila s’njeh Atdhe, familje, fe, as pronjë as nisjativë vetiake; s’njeh kufi as krenari race dhe kombësie. Me luftën e kllasave kërkon të shkatrojë qytetërimin e sotmë, për të ngritur mbi gërmadhat e tij botën e saj të çmendur. Më thoni a s’e ka thënë bukur? Ah sa bukur! Duke provuar t’ua përkthente edhe italisht citatin mysafirëve, po ua mbushte gotat me konjak. E ktheu edhe vetë një gotë. Viva Duçe, Viva l’Impero – thirri drejtori sharlatan me gotën në dorë dhe për pak humbi drejtpeshimin e desh u rrëzua. Një nga oficerët italianë që ishte ulur pranë tij, duke qeshur e mbajti për krahësh e i ndihmoi të ulej në kolltuk. Forma­litetet e pranim-dorëzimit të personit të lidhur nuk zgjatën shumë. Koço hodhi firmën mbi ca shkresurina dhe sa mbaroi po për­shëndetej me oficerët italianë që ishin pedantë e të veshur bukur, ndërsa rojat e kapën rrëmbyeshëm për krahësh të bur­gosurin dhe u nisën nga dalja.

– Shiko se mos kemi ngatërruar rrugë – tha Koçoja si me hamendje. – Nuk kemi ngatërruar gjë – u përgjigj nga ulësja e parë gjithë nerva ai mustaqoshi me xhup lëkure që kishte goditur me bërryl në bark Koçon kur bënin rrugë nga kryeqy­teti. – Po këndej s’është kryeqyteti. Ne kemi marrë drejtimin për në qytetin E. – More ti punonjës – ia priti tjetri, të tha pra njeriu se nuk kemi ngatërruar gjë, po shkojmë në drej­tim të duhur ashtu siç kemi urdhrin. Do të shkojmë në burgun e qytetit E. He belaja që më gjeti mua, – ofshau Koçoja! – Çfarë the se nuk të dëgjuam mirë?, – ia bëri ai që voziste “Fiatin”. – Po, hiç, shaj veten që nuk kam dy parë mend, – tha Koçoja. – Jo zotërote, jo ashtu, dhe shpërthyen në të qeshura si në kor katër personat për të cilën Koçoja tashmë u bind se janë kërcunj të pagdhendur. I burgosuri me duart e lidhura mbrapa shpine nuk bëzante. Rrinte në një pozicion rëndshëm kokulur. Rruga vazhdoi e mundimshme për disa orë. Koçoja ndihej në siklet me një makinë me këta njerëz armiqësorë. Pak është të thuash kërcunj, – mendoi Koçoja. Po ku po vëmë se? U mundua të bënte një sy gjumë, por ishte e kotë. Provoi të shkruante në bllokun e shënimeve diçka sa për ta humbur kohën, arriti të shënonte 6 Fror 1942, por më kot sikur nuk i punonte më tej mendja. Rrinte si mbi gjemba. Shoqëruesit, sipas Koços, domethënë kërcunjtë e pagdhendur, bisedonin me zë të lartë dhe pinin duhan pa ndal. Kur e përmbysën Zogun në ’24-n gjyshi im, Elez Isufi, me dy mijë burra dibranë i ra Tiranës – thoshte njëri. Zogu me të vetët iku nga sytë-këmbët. Ah çfarë burrash ishin ata të parët tanë. Vaj medet për ne që nuk do të arrijmë as namin as nishanin e tyre. Kurse gjyshi im, Emin Xhambazi, në fushë të Gjuricës i ra Hajredin Pashës. Aq shumë i kishte rënë me trimat e vet sa i ishte afruar taborit të pashait, i kishte vrarë rojet e tij dhe i kishte kërkuar me zë të lartë mejdan. Pasha nuk i ishte përgjigjur thirrjes për dyluftim, por kishte ikur si miu. Ah çfarë burrash ishin të parët tanë! – folën si me një zë shoqëruesit dhe ia morën një kënge që për veshët e Koçosë ishte e padëgjuar kurrë.

Hajredin Pasha o kryehutaq, s’lidhet Dibra Pashë o me kërbaç,

Hajredin Pasha ku e ke ushtrinë, malet e Dibrës o mi kanë gri e,

Malet e Dibrës o mi kanë gri, jo ma pak o se dymbëdhjetë mijë,

Jo ma pak o se dymbëdhjetë mijë, kanë mbet në llogore në dhe pa i shti.

Rojat përsëritnin refrenin dhe Koçoja habitej se si këndonin në një zë çuditërisht të akorduar dhe pothuajse deheshin, binin në ekstazë nga kënaqësia që ua jepte kënga. Iu kujtua se kështu ngjashëm kishte parë në një teqe dervishësh kur ishte fëmijë dhe me disa shokë të lagjes kishin vrojtuar fshehtas nga tavani. Dervishët këndonin dhe kërcenin rreth e rrotull pa pushim dhe shpoheshin me gjilpëra të gjata në faqe tejpërtej e nuk ndienin dhembje, as gjak nuk u dilte. Për atë Zot, kështu ishte. Sa e çuditshme, sa e trishtueshme! Po ti more, ke pasur ndonjë të parë që ka bërë trimëri? – iu drejtuan Koços, duke ia ndërprerë kujtimet. Lëre more mos e nga!, – ia priti tjetri, – ky as përralla nuk ka dëgjuar me trimëri e luftëra. Këta, shumë-shumë, mund të kenë vjedhur ndonjë gështenjë a ndonjë ftua te kopshti i fqinjit, ose edhe mund të jenë ndeshur me macen e shtëpisë, por tjetër çfarë mund të bëjnë këta të lindurit nëpër qytete. Dhe qeshën të gjithë me të madhe ashtu kor sikur këndonin. He dreq, më polli belaja me këta, prapë e filluan me mua – foli nën buzë Koçoja. Siç duket, këtu, në këtë mes, kërcu i vetëm në të vërtetë jam unë! I burgosuri me kokën ulur dukej se flinte. E çuditshme, mendoi Koçoja, këta s’e ngasin këtë. Kanë një kod për të pafuqishmin – mendoi me vete. Herë pas here një nga truprojat që ndodhej në të djathtë të burgo­surit e ishte më fjalëpaku prej tyre i ofronte duhan. Meqenëse ishte duarlidhur ia ofronte te buza dhe e ndizte me kujdes. Por nuk bisedonin me të. Nuk ndërronin asnjë fjalë. Qyteti E, në rrugën gjarpërore, herë dukej e herë zhdukej për një kohë. Sa dukej që po afrohej, në kthesën tjetër humbte përsëri. Vetëm kur, më në fund, makina mori tatëpjetën dhe dukej minarja e gjatë dhe e bukur e Xhamisë së Nazireshës, kuptuan se arritën në qytet.

Kishte ndoshta një orë që kishin arritur në objektin dykatësh dhe Koçoja mërmëriste me vete se ky nuk është burgu ku ishin nisur. Provoi t’i thoshte edhe njërit nga shoqëruesit që kemi ngatërruar objektin, jemi gabim që po qëndrojmë këtu, por sa nisi të flasë, ia priti ashpër ai: – Shiko se ti po dërdëllis si shumë, more burrë! Merr kalemin dhe mbaji hesapet tua. Punët e tjera janë për ne.

U dëgjua zhurma e një kolone makinash poshtë rrugës. Nga makina e zezë zbriti kryeministri Kruja dhe u fut shpejt në katin e parë të objektit, i shoqëruar vetëm nga një njeri. Koçoja i mbështetur te penxherja nuk arriti t’i dallonte fytyrat e njerëzve që hynë në objekt. More ç’bëhet këtu?! – tha. Janë disa makina të qeverise që u ndalën në rrugë. Sa ktheu kokën në drejtim të hyrjes pa shefin e tij, z. Kruja. Koçoja, i befasuar së tepërmi, iu përkul me respekt. Të gjithë të tjerët u përkulën. Z. Kruja u bëri përshëndetje me ngritje të dorës, me gjestin e tij karakte­ristik dhe babaxhan dhe mori me nxitim shkallët që shpinin në katin e dytë. Pas tij u nisën të gjithë. Dera e dhomës së madhe të katit të dytë u hap vrullshëm.

– Ja ku na takoi zoti pas kaq vitesh, more edepsëz! – foli kryeministri. Baltoja nuk e kujtonte këtë fytyrë. Edhe po ta mbysje nuk e kujtonte dot! I frikësuar, Baltoja që ishte bërë në fytyrë si meit, pyeti me zë të ulët e ngashërim: – Më fal, por nuk po ju njoh. – Ashtu – ia priti kryeministri. – Po L.G., e ke njohur ti more jezit? – Jam si vëllami i tij. Sapo tha këto fjalë Baltoja u drodh dhe bëri një hap, dhe ashtu duarlidhur ra në gjunjë për t’i puthur këpucët shkëlqesisë. – Ndal! bërtiti krye­ministri. Rojat e kapën të burgosurin, e tërhoqën dhe e ngritën në këmbë. Kryeministri, për çudi të të gjithëve, u tha t’ia zgjidh­nin duart. Ashtu dhe u bë. Koçoja që qëndronte te dera po shihte këtë skenë tërësisht i hutuar, si i ngrirë. – O Perëndi,  – tha më vete Koço, për të nëntëdhjetenëntën herë, ndoshta!

– Të gjithë jashtë tani! – urdhëroi kryeministri. Roja që qën­dronte te dera e dhomës, edhe kur ishte në gjumë kryemi­nistri, po rrinte ngjitur në krahë i patrazuar. – Edhe ti Kasem jashtë! – iu drejtua rojës. – Shkëlqesi, të lutem, po unë s’duhet, nuk bën. Po protokolli i sigurisë? Kryeministri nuk foli, vetëm bëri gjestin me dorë deri te lartësia e fytyrës me kokën fare pak të përkulur që nënkuptonte gjestin e lashtë perandorak otoman kur edhe njeriu i familjes, edhe njeriu besnik dhe i respektuar, megjithatë, ka leje të largohet, t’i bindet urdhrit.

Rojat dhe Koçoja u larguan nga dhoma e madhe dhe dolën në korridorin katërkëndësh që në fund kishte një çardak. Brenda dhomës dëgjohej se flitej diçka me zë të ulët, por nuk merrej vesh. Qetësinë për pak çaste e prishi një pëllumb i egër që doli nga një e qarë e tavanit dhe fluturoi mbi kokat e tyre e doli nga penxherja e thyer e çardakut. Nuk kaluan as tre minuta kur u dëgjuan brenda dhomës tri krisma revoleje. Koçon thuajse e lëshuan këmbët. Shoqëruesi, që thuhej se ruante kryemini­strin edhe në gjumë, shpartalloi derën me një të rënë.

Kryeministri qëndronte me shpinë kthyer nga dera. Baltoja ishte në qoshen tjetër të dhomës dhe, sa bëri dy hapa para-mbrapa, u plandos përmbys në tokë, me tre plumba në bark, po aq sa i kishte i shkrepur viktimës së tij vite më parë në Bari. Koçoja i lemerisur vuri duart në kokë: – Ç’bëhet kështu o Perëndi! Kryeministri, pasi futi në brez revolverin e tij me çark, nxori një shami nga xhepi i brendshëm i xhaketës së tij dhe fshiu duart. Baltoja i shtrirë përmbys rënkonte ende. – Kasem – i tha – vendos dy roje te dera dhe urdhëroi mos të lejojnë njëri të hyjë në dhomë për tri ditë. Pas tri ditë shpallni se i burgosuri kishte tentuar të ikte dhe rojat kishin shtënë mbi të. Dakord? – Si urdhëron, shkëlqesi!, – i tha.

Jashtë objektit të vjetër të xhandarmërisë që nuk përdorej më, makinat ishin gati. Koçoja i trishtuar në fytyrë po bëhej gati ta përshëndeste kryeministrin dhe të hipte në “Fiat” e të ikte sa më parë. Sapo u përkul me temena te dritarja e maki­nës për t’i uruar rrugë të mbarë, kryeministri i tha: – Ti do të vish me mua. Do ta bëjmë rrugën bashkë. I prerë në fytyrë siç ishte Koçoja, bëri një gjest të çuditshëm, një si përzierje e admirimit dhe frikës dhe u fut mbrapa në krahun e majtë të kryeministrit, në makinën me xhamat e pasmë të mbuluar me perde.

– More Koço, se nuk kemi pasur rast të bëjmë muhabet kështu shtruar, e njeh ti pak historinë tragjike të vendit tonë apo hiç s’e njeh? – Po ç’të të them, shkëlqesi, unë s’jam njeri i kënduar si ju. Jam nëpunës i thjeshtë – dhe bëri një buzëqeshje që ishte më shumë një zgërdhirje e njeriut të zënë në faj. – Është shumë e ndërlikuar historia jonë, o Koço, e ngatërruar dhe tragjike. Ky qe transferuam, ky i burgo­suri, ka bërë faje, faje ndaj kombit. Tradhti, domethënë. Dhe kur bën këso fajesh ti Koço, shteti vepron, gjithmonë vepron, edhe pse ndonjëherë vonon.

Koçoja, për t’u dukur më kompetent para shefit të tij dhe për t’i dhënë rëndësinë e duhur bisedës, nxori bllokun e shëni­meve me ngjyrë bezhë që e mbante gjithmonë me vete e nisi të shkarraviste. Në rastin e shtetit tonë të ri dhe të brishtë është edhe më e komplikuar. Shteti nuk ka mekanizmat e duhur, prandaj individëve që u është dhënë përgjegjësi do t’i sajojnë edhe rrethanat dhe mekanizmat e do ta përdorin edhe traditën, merr vesh ti? Koçoja i hutuar, me bebëzat e syve të hapura, po thoshte ndër dhëmbë: – E kuptoj shkëlqesia juaj, e kuptoj. Ashtu duhet të jetë, keni të drejtë. Por, ju lutem, nëse mund ta them, domethënë nëse do të ishte e përshtatshme ta shpreh?! – Shprehu lirshëm. Ne tani po bisedojmë si dy burra. – Shkëlqesi, pse u desh të vinit vetë, dua të them pse ta merrnit mundimin. Koçoja, në fakt, deshi të thoshte pse u dashtë të qëllonit vetë, por nuk pati guxim. – Ti ke të drejtë, mu për atë më herët të fola për mënyrat, traditën, sajesat. Janë histori të komplikuara dhe me zarar, more Koço, por dikush duhet t’u vejë shpatullat edhe këtyre punëve! Në këtë rast unë po çoja në vend një amanet të marrë përsipër këtu e shtatëmbëdhjetë vjet më parë. Në atë kohë gjithë pushteti i kohës u detyrua të largohej nga kundërrevolucioni. Në vitet në vijim na u vranë në atentate shumica e shokëve e të tjerët ishin të arratisur dhe u gjendën në rrethana fatkeqe. Nuk kishte më opozitë, u shua me atentate. Do të thuash ti po ne përparimtarët a kemi bërë gabime? Po, madje shumë. Por gabimet tona ishin të natyrës politike, më shumë nga mungesa e pjekurisë. Nuk kemi bërë faje ndaj kombit. Edhe vrasjet politike i filloi i pari grupi tjetër. Këto vrasje politike vazhduan derisa vranë në pabesi edhe viganin e fundit, Hasan beun. U desh të niste një luftë botërore, të përmbysej dynjaja që ne të mbeturit rrugëve të Evropës, të kthehemi në atdhe, ndërsa e solli Zoti të isha mu në këtë periudhë edhe kryeministër. Mua më ra kjo barrë. Amaneti është më i rëndë se guri dhe peshon aq më shumë që kalon koha e drejtësia hyjnore është e saktë, e përpiktë, nuk toleron boshllëqe. Në këtë mënyrë ne çojmë amanetin në vend dhe u japim shenjë miqve dhe kundërshtarëve që ne mbajmë fjalën dhe nuk harrojmë asnjë gjë, në të njëjtën kohë edhe fitojmë mbështetjen e kosovarëve, fanolistëve e Ipeshkvisë së Shkodrës. Domethënë, pajtojmë këto rryma deri tani të papaj­tueshme. Çfarë po kërkojmë ne, qeveria jonë pra: ta pajtojmë e ta bashkojmë popullin dhe lirimin e tokave të oku­puar. Dhe njëfarë dorë e kemi arritur paçka se na akuzojnë se bashkë­punojmë me fashistët. Ne normalisht do të ishim me bllokun që na përshtatej, që ishte më afër synimeve e interesave tona. Edhe ashtu nuk i pyet askush popujt e vegjël nëse doni të jeni neutral a doni t’i bashkëngjiteni një blloku a tjetri. Neve na u imponua. Realisht u pushtuam. Dhe pastaj u përpoqëm të nxirrnim aq sa mundnim, të ruanim njëfarë subjektiviteti shte­tëror e t’i kthenim territoret e humbura në fillim të shekullit, në masë të madhe. Si do të përfundojë kjo e flamosur luftë e çka do të sjellë e nesërmja nuk e di asnjeri. As ata që e kanë nisur, bile as ata që e kanë projektuar këtë luftë nuk e dinë si do të jetë fundi. Fatet e popujve të vegjël varen në çengelet e dyerve të fuqive të mëdha të kohës. A po nuk e ka thënë bukur aty ynë i pavarësisë: “Fatet e popujve të vegjël kalojnë nëpër dyert e tragjedive të mëdha”. Hë, ç’ma kujtoi kjo thënie vjeshtën e ’12-s. Isha në atë Kuvend, përfaqësoja krahinën e Krujës. Sa entuziazëm të lartë, sa dëshirë të zjarrtë kishim. Por si shkuan gjërat pastaj… Keq e më keq. Atëkohë isha sekretar personal i Ismail beut. I qëndroja pranë nga dita e parë. Nga nuk brodhëm e çfarë nuk bëmë. Nuk na u gjet asnjë mik i vërtetë pranë nga fuqitë e kohës në ditë të vështira. Të gjithë na kishin me hile. Shteti që krijuam atë vit po shkër­moqej vitin tjetër. Dhe këto të gjitha kanë një arsye, shkak të përbashkët; armiq të jashtëm dhe tradhti, tradhti mes nesh. Nga atëherë u bëra mik e vëlla me të ndjerin L.G. Janë gjëra të thella këto, more djalë, ama janë të përbotshme. Ma do mendja kështu funksionojnë gjithandej. Koço po mundo­hej të shkruante gjithçka që dëgjonte, por nuk po e kapte fillin, po mbante shënime mekanikisht. – Po pastaj… – pyeti Koço pa e ngritur kokën si të bënte rolin e gazetarit. – Pastaj provuam edhe një gjë të fundit, një plan. Ke dëgjuar ti për komplotin e Grebenesë?! Koçoja ngriti kokën për herë të parë me kurio­zitet. – Jo shkëlqesi. Si është puna e kësaj, kur ndodhi?, – dhe u bë gati të shkruante në bllokun që mbante në prehër! – Ishte një plan i menduar mirë nga ne, ishte nijet i mirë, një rrugë­dalje. Por…, nëse, një herë tjetër, nuk dua të flas tani, se më kaplon mërzi e trishtim. Pas këtyre fjalëve, kryeministri u mbyll në vete për ca kohë dhe më pas drodhi duhanin e po e ngjiste në çibukun e vjetër prej druri. Rrinte mendueshëm.

– Por të dalim te kjo e sotmja – vazhdoi gjithë seriozitet. Ky veprimi ynë domethënë, përkundër asaj që thuhet në Oksident ku nuk pëlqehen këto forma, ne domethënë shqiptarët që jemi të lidhur pazgjidhshmërisht me Orientin, mendojmë dhe unë e kam edhe bindje se hakmarrja është drejtësi, është forcë, si ta them më shkoqur, na duket se kur hakmerremi bëhemi të barabartë me armikun tonë dhe kur e kapërcejmë atë ndihemi superiorë. Të dobëtit denon­cojnë dhe ndjekin formalizmat, të fuqishmit hakmerren! Unë i qëndroj kësaj. Mund të jetë e çuditshme, e pabesueshme këtë që do të them, por më beso deri sot që mbaruam këtë punë, kam pasur një shije të hidhur nën gjuhë. Vazhdimisht, që sa vite, sa herë e kujtoja ngjarjen, ajo shije nuk më shqitej. Me siguri je i vetëdijshëm që këtë që bëmë sot nuk duhet të merret vesh si ndodhi. Kupton, nuk duhet ta dijë njeri. Ata që nevojitet ta dinë do ta marrin vesh. Koçoja ndiente të përziera e drithërima nga bebëzat e zma­dhuara nga frika. – Unë vdes e nuk tregoj, – i tha. – Ashtu pra Koço, dhe i rrahu supet lehtë! – Kështu qenkan punët e qeve­rive me demek, – mendoi dhe sytë iu mbushën me lot. – Kjo punë do të më dalë kapuç me mëngë. Në çfarë ujëra të tur­bullta jam futur, aman o Perëndi! Ofshau thellë dhe uli kokën. Automjeti që barte kryemi­nistrin, me rrotat gjithë baltë, po shkundej sa andej-këndej e me mundim po merrte përpjetën e thepisur pasi kishte filluar të binte një borë e përzier me shi. Makina e rëndë ushtarake “Fiat spa Berlina”, që i printe kolonës së makinave qeveritare, ecte ngadalë si e përgjumur. Krye­ministri nxori nga xhepi i vogël i xhamadanit orën me qostek dhe pa se kishte vajtur 15.30. – Në postëkomandën në hyrje të qytetit D duhet të ndalojmë që të bëj një telefonatë, të lidhem me kryeqytetin, pastaj duhet të nxitojmë, – iu drejtua shoferit. – Sonte bëhemi gati e në mëngjes të nisemi për rrugë të gjatë, ta takojmë popullin në tokat e liruara. Xhami i parë po avu­llohej dhe shoferi po përpiqej që me njërën dorë të mbante timonin e me tjetrën ta fshinte xhamin me leckë. Kolona e gjatë po ecte rëndshëm drejt kryeqytetit. Truproja i frikshëm Kasem, i ulur anash shoferit, kthente kokën ndonjëherë dhe e shihte vëngër Koçon. Pse më shohin të gjithë këta kështu, more Zot!, – ofshau gjithë frikë dhe trishtim dhe ktheu kokën majtas nga xhami, largoi me dorë perden si të donte të gjente prehje, të arratisej përtej maleve të mbuluara me borë.

Marrë nga numri i 13-të i revistës “Akademia”